QəRİbov asəF ƏZİzov anar

212 
 
təsərrüfatı  xammallarının  təklifi  və  onlara  olan  tələb,  hazır 
məhsullara nisbətən daha çox, əsas xammal regionlarında hava 
şəraitindən və siyasi vəziyyətdən asılıdır. 
Xammal  əmtəələri  ilə  ticarətə  tərəfdaşların  uzunmüd-
dətli  münasibətlər  qurmağa  can  atması  xarakterikdir.  Bu  bir 
tərəfdən  sabit  satışa,  digər  tərəfdən,  xammalla  sabit  təchizata 
şərait  yardır.  Uzunmüddətli  ticarət  müqavilələri  çərçivəsində 
tərəflər  alqı-satqını  əsasən  cari  bazar  qiymətlərinə  uyğun 
aparırlar,  bununla  yanaşı,  razılaşdırılmış  müəyyən  müddət 
ərzində  qiymətlərin  son  həddi  haqqında  razılığa  gəlməklə 
onları nisbətən sabitləşdirməyə çalışırlar.  
Xammal  əmtəələrinin  satışının  getdikcə  çətinləşməsi 
inkişaf  etməkdə  olan  bir  çox  ölkələrin  hökumətlərini  məcbur 
etmişdir  ki,  idxalçıların  aldığı  xammalın  haqqının  onların 
özlərinin  ənənəvi  hazır  məhsulları  ilə  ödənilmələrini  nəzərdə 
tutan qanunverici aktları qəbul etsinlər. 
14.2. Beynəlxalq əmtəə sazişləri 
 
Saziş – müqavilə termini kimi ümumi planda beynəlxalq 
sazişlərin  bütün  növlərini  ifadə  etmək  üçün,  həm  də  konkret 
aktı  adlandırmaq  üçün  istifadə  olunan  termindir.  Bəzən 
beynəlxalq  saziş  terminindən  müqavilənin  tərifinə  uyğun 
gəlməyən aktları ifadə etmək üçün istifadə edilir.Saziş-iqtisadi, 
texniki, mədəni və s. konkret məsələlər üzrə tərəflərin razılığını 
ifadə edir və o, müqavilədən fərqli olaraq nisbətən az əhəmiy-
yət kəsb edən məsələlər üzrə bağlanılır. Konvensiya – da həm 
ümumi planda, həm də müəyyən növ sazişləri ifadə etmək üçün 
istifadə  edilən  termindir.  Ümumi  planda  bu  termin  əsasən 
müqavilə  hüququnu  adət  hüququndan  fərqləndirməkdən  ötrü 
istifadə  edilir.  Konvensiya  əksəriyyət  hallarda  konkret  sferada 
münasibətləri  detallı  tənzimləyən  normaları  əks  etdirən 
cöxtərəfli  sazişlərə  verilən  addır.  Xartiya-  adətən  beynəlxalq 
təşkilatların  təsis  aktları  kimi  xüsusi  təntənəli  aktları  ifadə 

---

213 
 
etmək  üçün  istifadə  edilən  addır.  Nizamnamə  və  Statut  – 
hökumətlərarası  təşkilatı  təsis  edən,  onun  məqsədlərini, 
prinsiplərini,  strukturunu  və  funksiyalarını  müəyyən  edən 
müqavilə.  Nizamnamənin  müddəaları  onun  əsasında  qəbul 
edilən  sazişlərə  və  qətnamələrə  münasibətdə  prioritetə  malik-
dir.  Konstitusiya  -  ixtisaslaşmış  beynəlxalq  təşkilatı  təsis  edən 
müqavilənin  adı.  Protokol  –  məhdud  əhəmiyyətli  məsələlər 
üzrə beynəlxalq saziş. Beynəlxalq praktikada imzalama proto-
kolu,  fakultativ  protokol,  müşavirə  protokolu,  yekun  protokol 
kimi protokol növlərinə rast gəlinir. Bəyənnamə (latın dilində-
declaratio)  -  əşsəriyyət  hallarda  mühüm  siyasi  məsələr  üzrə 
danışıqlar zamanı əldə olunmuş razılşmanı möhkəmləndirən iki 
və  ya  daha  çox  dövlətlərin  formasına  görə  birtərəfli  aktı. 
Memorandum  –  dövlətlərin  aktı  olub  müəyyən  hallardan  asılı 
olaraq  beynəlxalq  müqavilə  və  ya  siyasi  razılaşma  ola  bilər. 
Modus  vivendi  (latın  dilində  -  mövcudluq  üsulu)  –  nizama 
salınması  tələb  edilən  məsələnin  müvəqqəti  həlli  haqqında 
saziş. Pakt – daha mühüm siyasi məsələlər üzrə ikitərəfli və ya 
çoxtərəfli  müqavilə.  Konkordat  –  kotolik  kilsəsinin  başçısı  və 
dövlət  başçısı  arasında  bağlanılan  saziş  adı.Traktat-  keçmişdə 
mühüm  sisyasi  məsələlər  üzrə  istifadə  olunan  müavilə  adıdır. 
Baş  saziş-dövlətlərarası  münasibətlərin  (xüsusən  iqtisadi 
sferada)  konkret  sahəsinin  əsas  müddəalarını  müəyyən  edən 
müqavilə növüdür. Yekun aktı-beynəlxalq müşavirənin nəticə-
lərini  qeydə  alan  diplomatik  sənəddir.  Preambula  müqavilənin 
giriş  hissəsinə  deyilir  və  adətən  preambula  hissəsində  müqa-
vilənin  məqsədləri  əks  olunur.  Müqavilənin  ayrı-ayrı  müd-
dəalarının təfsiri zamanı preambula müəyyən rol oynaya bilər. 
Müqavilənin  əsas  hissəsində-tərəflərin  müqavilənin  ob-
yekti ilə bağlı olan hüquq və vəzifələri ifadə olunur.Əsas hissə 
ardıcıl olaraq bölmə və ya fəsildən, maddələrdən, hissələrdən, 
bəndlərdən və yarımbəndlərdən ibarət olur. 

---

214 
 
Yekun  hissə  -  müqavilənin  qüvvəyə  minməsi  və  xitam 
olunması  şərtlərini,  müqaviləyə  yenidən  baxılması  qaydasını, 
müqavilənin  tərtib  olunduğu  dili,  müqaviləyə  qeyd-şərt 
edilməsi  imkanını  və  s.  bu  kimi  məsələləri  nəzərdə  tutur. 
Müqavilənin  hansı  dildə  və  dillərdə  tərtib  olunması  tərəflərin 
iradəsinin  mühüm  aspektlərindən  biridir.  Bir  qayda  olaraq, 
ikitərəfli  müqavilələr  hər  iki  tərəfin  dilində  bağlanılır;  onların 
mətni  hüquqi  cəhətdən  eynimənalı  olmalıdır  (autentik  olma-
lıdır).  Çoxtərəfli  müqavilələr  isə  dünyanın  əsas  dillərində,  ilk 
növbədə BMT rəsmi dillərində - ingilis, fransız, ərəb, ispan, çin 
və rus dillərində bağlanılır. 
Səlahiyyətli  şəxslərin  imzaları.  Müqavilələr  beynəlxalq 
praktikada  qəbul  olunmuş  müəyyən  qaydalara  müvafiq  olaraq 
imzalanır.  Məsələn,  əgər  müqavilə  ikitərəflidirsə,  belə  müqa-
vilənin imzalanması alternat,  yəni növbələnmə prinsipi əsasın-
da  həyata  keçirilir.Bu  prinsipə  görə,  müqavilənin  həmin  nüs-
xəsi  hansı  dövlətdə  qalırsa,  onun  nümayəndəsinin  imzası  hər 
iki  dildəki  mətnlərdə  birinci  yerdə  gəlir.  Çoxtərəfli  müqavi-
lələrdə  isə  dövlətlərin  nümayəndələrinin  imzaları  dövlətlərin 
adlarının əlifba qaydasında qoyulur. 
Bəzi hallarda beynəlxalq müqavilələrin protokollar, əlavə 
protokollar,  texniki  şərtlər,  xəritələr  və  s.  şəkildə  Əlavələri 
olur.  Əgər  müqavilənin  özündə  göstərilirsə,  Əlavələr  həmin 
müqavilənin ayrılmaz tərkib hissəsi olur. 
Bazarın sabitləşdirilməsi, xammalla ticarətin tənzimlən-
məsi,  transmilli  şirkətlərin  fəaliyyət  dairəsinin  və  möhtəkirli-
yinin  məhdudlaşdırılması  məqsədi  ilə  beynəlxalq  əmtəə  saziş-
ləri (BƏS) tətbiq edilir. BƏS-nin üç növünü ayırmaq olar. 
1.  Sabitləşdirici  BƏS-ri.  Bu  sazişlər  tələb  və  təklifin 
müvazinətinin  təmin  edilməsi  yolu  ilə  qiymətlərin  sabitləş-
dirilməsi  məqsədi  ilə  bağlanır.  Buna,  iştirakçı  tərəflər  üçün 
xammalın istehsalı və ixracı kvotasının müəyyən edilməsi, elə-
cə  də,  sabitləşdirici  ehtiyatların  yaradılması  yolu  ilə,  nail  olu-

---