Qoşa qanad
Yenidən Qurtuluş savaşı: nədən başlayaq?
Yüklə 1,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XXI əsrdə Türkiyənin hədəfləri baxımından təhsil
- Dünya hara gedir, Türkiyə hara
- Necə bir Türkiyə mümkündür
- Elm, elm siyasəti və universitetlər
- Elm və dil
- ELM HAQQINDA ELM Bilik və fəaliyyət Söz, zəka, qüvvə, yoxsa iş-əməl
- Texnika və texniki tərəqqi Elmi-texniki tərəqqinin hüdudu varmı
- Prof. Dr. Səlahəddin Xəlilov (1952) Fəlsəfə elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü
Yenidən Qurtuluş savaşı: nədən başlayaq? Dilimizə olan son hücumların altında yatan şey əcnəbi dil ilə təhsildir. Buna qarşı alınacaq çox tədbirlər var. Təcili tədbirlər aşağıdakılardır:
XXI əsrdə Türkiyənin hədəfləri baxımından təhsil XXI əsrdə dünya hansı istiqamətə gedir? Yeni dünya gücləri kimlər olacaq, dünyada güc balansı necə formalaşacaq, yeni texniki elmlər cəmiyyətlərə, onların mədəniyyətlərinə necə təsir göstərəcək? Milli mədəniyyətlərin, dillərin yerini vahid bir dünya mədəniyyəti, vahid bir dünya dilimi tutacaq? İnsanların insan təsəvvürü, bir-birilərinə qarşı münasibət və davranışları, əxlaqları necə olacaq? Aşağıda bütün bunlara, görünən üfüqə nəzər salacağıq. Sonra isə belə bir suala cavab axtaracağıq: bu görünən üfüqə doğru kor-koranə gedəcəyik, yoxsa özümüzə məxsus bir istiqamət seçə bilərik? Bütün istədiklərimizin reallaşma imkanı olsa necə bir Türkiyə, necə bir türk dünyası, necə bir dünya olmasını istərdik? Gəlin bunun haqqında düşünək. Parıldayan o uzaq ulduzlara doğru addımlayaq. Oralara gedib çatmaq üçün biz ancaq müəyyən fundament yarada bilərik. Və yaxud nə vaxtdandır yaradılan xəyanət fundamentini dağıdaraq yerinə yenisini yaradarıq. Binanın formalaşmasını, damının vurulmasını ancaq növbəti 5-10 ildə yetişəcək nəsillər və onların xələfləri görə biləcəklər. Yaradılacaq fundament, görünən mavi səmaya doğru nəsillərin yüksəlişi ancaq daxili və xarici bədxahların xəyanətkar əlləriylə təhrif edilən təhsil sistemimizin yenidən qurulması ilə mümkün olacaqdır. Ona görə də, könlümüzün istədiyi və daimiliyimiz üçün zəruri olan bir Türkiyəyə doğru addımlamağı mümkün edən bir təhsil sistemi və onun əsas prinsipləri üzərində dayanacağıq. Allah könüllərimizi bu yolda birləşdirsin və könül əhlinə güc-qüvvət versin. Dünya hara gedir, Türkiyə hara? İkinci dünya müharibəsindən sonra Avropa və Asiya güc imkanlarını itirmiş, meydanda təkcə Amerika (Qərb İttifaqı) və Rusiya (Şərq İttifaqı) qalmışdı. Bu iki güc əvvəlcə dünyanı öz aralarında bölüşdürdülər sonra isə öz aralarında silahlanma yarışına girdilər. Bu müddət ərzində birinin hədə-qorxu gəldiyi bir ölkəni o birisi himayəsi altına alaraq öz əlinə keçirdi. Kimisi rəsmi şəkildə bu ölkələri işğal etdi, kimisi də üzdə dost görünərək ölkənin içinə nüfuz etdi və bu ölkənin mədəniyyəti, təhsili və ictimai strukturu üzərində oynadı, özünə əlaltılar yetişdirib müəyyən mövqelərdə yerləşdirdi, beləliklə də o bədbəxt, sadəlövh ölkəni içəridən istila etdi. Lakin 40 il müddətində iki nəhəng güc bir-birini iqtisadi baxımdan zəiflətdilər. İkisinin də maddi imkanları tükəndi. Öz ölkələrində lazım olan xərcləri ayıra bilmədilər və cəmiyyətləri sürətlə tənəzzülə üz tutdu. Nə vəzifə əxlaqı, nə ailə həyatı, nə də küçələrdə təhlükəsizlik qaldı. Lakin iki nəhəng gücün hegemonluq altına aldıqları ölkələr üzərindəki hakimiyyətləri davam etdi. Çünkü, o ölkələrdə bütün təbəqələrin içinə nüfuz etmiş, özlərinə sadiq kadrlar yetişdirmişdilər. O ölkələrin öz imkanlarını özlərininin əli ilə istismar etdirərək, hegemon gücün gələcək məqsəd və maraqlarına istiqamətləndirməyi bacarmışdılar. Bu, hegemon ölkəyə artıq heç bir əlavə yük gətirmirdi. Bu müddət ərzində Avropanın və Uzaq Şərqin iqtisadiyyatı və sənayesi güclənməyə başladı və getdikcə iki hegemon gücə az da olsa sözünü keçirə biləcək vəziyyətə gəldi. İki hegemon güc ancaq silah istehsal etməklə və bu silahlara daimi bazar tapmaq və bu məqsədlə də dünyanın hər tərəfində qonşu ölkələr arasında və ölkələrin öz daxilində münaqişələr yaratmaqla məşğul oldular. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, hər iki hegemon güc də daxili tənəzzüllə qarşılaşdılar. Sovet İttifaqı görünüşdə dağıldı. Xaricdən bariz şəkildə hiss edilməsə də Amerika və İngiltərə də içəridən ciddi şəkildə çökməyə başladı. Bu proseslər davam edə-edə Avropa İttifaqı və Uzaq Şərq (Yaponiya, Koreya, Tayvan, Sinqapur, Malayziya) yeni iqtisadi güc kimi ortaya çıxdılar. İki keçmiş hegemon güc bir-birini gücdən salmağa davam edərkən, Çin səssiz-küysüz nəhəng iqtisadi, sənaye və texniki gücə çevrildi. Ən gücsüz qalan ölkələr isə İslam ölkələri, Afrika və Cənubi Afrika ölkələri oldu. İkinci dünya müharibəsindən sonra elm, texnologiya, təhsil və mətbuat-nəşriyyat (təbliğat) üstünlüyü iki hegemon ölkədə qalmış, sosialist blokunda rus dili, kapitalist blokunda isə ingilis dili hakim dil olmuşdu. Ruslar Orta Asiyada tədris dili rusca olan təhsil müəssisələri açdılar. Düzdür, özbək dilində, türkmən dilində və s. türk dillərində təhsil verən təhsil müəssisələri də vardır. Lakin əsas imkanlar rus dilli təhsil müəssisələrinə verilir və rus dilli təhsil müəssisələrindən məzun olanlara iş üçün daha böyük imkanlar açılırdı. Nəticə etibarilə yerli dildə təhsil verən məktəblər ikinci dərəcəli təhsil müəssisələrinə çevrilirdilər. Valideynlər, şagird və tələbələrin özləri daha imtiyazlı olan rus dilli təhsil müəssisələrinə maraq göstərməyə başladılar. Eyni strategiyanı əvvəlcə ingilislər, sonra isə onların tarixi rolunu təhvil alan amerikalılar tətbiq etdilər. Elə bir təəssürat yaradıldı ki, sanki artıq dünyanın dili ingilis dili olacaq, başqa dillərə ehtiyac qalmayacaq. Bu strategiya dünyada ən çox nədənsə Türkiyədə uğur qazandı. Belə görünür ki, elə əsas “diqqət” də Türkiyəyə verilmişdi. Çünki, türklər bir çox imperiyalar qurublar, on min illik kökə, sanki riyazi bir struktura və əvəzsiz bir şəkildə özünü yeniləmə gücünə sahib olan bir dilə, dərin bir tarixə, mədəniyyətə və ənənəyə varis olublar. Min il islam dünyasının mərkəzi gücü, idarəçisi və himayəçisi olmuş, Məmlukilər dövründə gətirdikləri dərin Asiya mədəniyyəti ilə İslam sənəti, ədəbiyyatı, elmləri, fəlsəfəsi və texnologiyasına ən böyük töhfələri vermişlər. Türk və İslam düşməni olan, hələ də xaçlı səfəri mentalitetini davam etdirən təəssübkeş qərblilər türklərin bu böyük töhfələrini əvvəlcə İslam dünyasında, sonra Qərbdə və nəhayət Türkiyə içində unutdurmaq və inkar etdirməklə işə başladılar. Sonra növbə (düz 40 il əvvəl) tarixin, mədəniyyətin, milli hiss və bütövlüyün və adət-ənənənin yaşaması üçün əsas fundament olan Türk dilinin yox edilməsinə gəlib çatdı. Kağız üzərində rəsmi dili Türk dili olan Türkiyənin təhsil dili tamamilə ingiliscə olmağa başladı. Bu proseslər əsnasında Türkiyə ciddi bir mənlik böhranı ilə üzləşdi, əhalisi parçalandı. Eyni millətin övladları müsəlmandır, avropalıdır yoxsa amerikalı? Millət çaş-baş qaldı. Hətta eyni ailənin üzvləri arasında dərin mədəni fərqliliklər ortaya çıxdı. Türkiyə daxildən əriməyə davam edərkən son beş ildə dünya səhnəsində böyük dəyişikliklər baş verdi. Türki-yə bu dəyişikliklərlə ayaqlaşmaq əvəzinə daxildəki qarşıdurmalarla, korrupsiya ilə, iqtisadi böhranlarla məşğul edildi. Lakin təhsil, mədəniyyət, dil üzərində oynanan oyunlar səssiz küysüz davam etdi. Halbuki bu illərdə digər ölkələr özünün milli təhsilinə, mədəniyyətinin və dilinin qorunmasına və inkişafına təzədən böyük diqqət ayırmışdı. Artıq rus və ingilis dilinin hakimiyyəti zəifləmiş, alman, fransız, ispan, italyan, yapon, ərəb, çin və s. dillər yenidən əhəmiyyət qazanmağa başlamışdı. Polşa polyak dilinə, Macarlar macar dilinə, koreyalılar da koreya dilinə çox böyük əhəmiyyət verdilər. Hətta canlı daşıyıcısı qalmayan, ölü və yaxud yox olmaq üzrə olan dillər dirildildi. Məsələn, İsrail ibrani dilini yenidən diriltdi, onu təhsil, hətta kompüter dili etdi. Əvvəllər mədəniyyətləri və dilləri ingilislər tərəfindən məhv edilən irlandiyalılar özlərinin qədim Qal dilini diriltməyə çalışırlar. Amerikanın yerliləri bir çox təzyiqlərlə üzləşsələr də yeni bir özünəqayıdış və dillərini xilas etmək üçün ciddi səylər göstərirlər. Bütün bunları görəndə, adam türklərin sanki kütləvi bir şəkildə mənlik intiharı yarışına girmələrinə heyrət edir və dəhşətə qapılır. Yuxarıda Koreya, Polşa və s. ölkələr və onların nümunəvi hərəkətlərindən danışdıq. Halbuki bu ölkələr son yarım əsrdə bir növ yadellilərin işğalı altında idilər. Tarixdə heç vaxt yayılmayan yapon dilinə günümüzdə amerikalılar və avropalılar canfəşanlıqla öyrənirlər. Yaponiya xarici tələbələrə təqaüdlər ayırır və şərt kimi də yapon dilinin öyrənilməsini irəli sürür. Türkiyə isə Orta Asiyanın türk ölkələrində təcili olaraq müştərək bir türk dili yaratma fəaliyyətinə başlamaq yerinə, orada sanki ingilis-amerikan missioneri kimi, təəssüf ki, bir çoxu etdikləri pisliklərin fərqində belə olmadan, ingilis dilli təhsil ocaqları açırlar. Son üç dörd ildir ən əsas vəzifələri o ölkələrdəki türklük şüurunu, mədəniyyətini (türk dili olmadan bunların olması da mümkün deyil) yaşatmaq olan türk təşkilatları əvvəllər türkcə baş verənlərin hamısını ingilis dilində yazıb oradakı türklərə paylayırlar. 1994-cü ilin yanvar ayında Vaşinqtonda keçirilən Amerikadakı türk alimləri təşkilatının toplantısı zamanı Orta Doğu Texniki Universiteti (OTDU) və Boğaziçi Universiteti mənsubları başda olmaqla Türkiyədən gələn bütün çıxış edənlər – hörmətli Murad Qarayalçından başqa hamı çıxışnı ingilis dilində etdi. Halbuki dinləyicilərin hamısı türk idi. İçəridəki tək-tük bir iki Amerikalı Türkiyə mütəxəssisi də türk dilini çox yaxşı bilirdilər. Şəxsən mən utandım, sıxıldım, Hindistanda (hətta onlar da keçmiş hökmdarlarına indi lənət oxuyurlar və necə deyərlər, bu ingilis bəlasından xilas olmağa çalışırlar) və ya Filippində olduğum hissə qapıldım. Mənə ən pis təsir edən isə, bir OTDU nümayəndəsinin türklərin qarşısında ingilis dilində danışarkən açıq bir şəkildə necə qürur duyduğunu görmək oldu. Yenidən qayıdaq öz mənliyini qoruyan ölkələrə. Son illərdə ən sürətli inkişaf edən və dünyanın mənzərəsini dəyişdirəcək keyfiyyətdə olan elm və texnologiya sahələri molekulyar biologiya (Türkiyədə demək olar ki, bu sahədə tədqiqat yoxdu), kompüter və qlobal informasiya texnologiyalarıdır. Kompüterlə dünyanın hər tərəfi ilə birbaşa əlaqə saxlamaq və informasiya mübadiləsi aparmaq mümkündür. Bu, ingilis dilinin beynəlxalq bir dilə çevrilməsi cəhdlərinə baxmayaraq bir çox başqa dillərin yayılması üçün də vasitə rolunu oynayır. İnternetdə çox sayda alman, fransız, ispan, italyan, macar və s. dillərdə bülletenlər görmək mümkündür. Necə bir Türkiyə mümkündür? İnsanın və cəmiyyətin səadəti təkcə maddi rifaha əsaslanmır. Qərb dünyası maddi rifahı ilə yüksək səviyyədə olsa da, bir-birindən qopmuş, könülləri qurumuş çox sayda bədbəxt insanlarla doludur. Bizə aşılanmaq istənən də budur. İnsanların səadəti maddi və mənəvi zənginliyin eyni anda mövcud olması ilə mümkündür. Bu, Mövlananın “Məsnəvi”sindəki bir hekayə ilə çox gözəl ifadə edilmişdir. Babalarımız mənəvi elmlərdə bugünkü Qərbdən çox qabaqda olublar. Bizdə bir alimin həqiqi bir alim ola bilməsi üçün həm maddi, dünyəvi, həm də mənəvi, yəni daxili aləmin elmlərinə vaqif olması vacib hesab edilirdi. Maddi elmlər fizika, kimya formulları bir şeyin necə formalaşdığını göstərir, lakin nə edilməli olduğu haqqında heç nə demir. Nəyi seçmək insanın və millətlərin mədəniyyətlərindən, mənəvi aləmlərindən asılıdır. Mənəvi və insanlıq yönü zəif olanların məşğul olduqları elm və texnoloji inkişaf çox vaxt bəşəriyyətin əleyhinə istifadə edilir. Məsələn te-levizoru götürək. Bu gözəl texniki vasitə ilə insanların təhsil səviyyəsinin, mədəni və mənəvi zənginliklərinin yüksək səviyyədə inkişaf etdirilməsi mümkün olduğu halda, bu gün bir çox kanallar, məsələn Amerika televiziya kanalları insanlara vəhşilik, dələduzluq, əxlaqsızlıq öyrədir, insanları öz düşüncəsi olmayan bir qoyun sürüsünə çevirir. Biz həm Asiyayıq, həm Avropa, həm də Yaxın Şərq. Söhbət coğrafi mövqeyimizin bizə bəxş etdiyi mədəniyyət və mənəviyyat zənginliyindən gedir. Şərqin mənəvi zənginliyi və insan anlayışı ilə Qərbin maddiyatı arasında körpü qura biləcək bizdən daha münasib bir millət yoxdur. Dəhşətli bir naqislik kompleksi ilə xaçlı səfəri mentalitetindən xilas ola bilməyən Avropaya yalvara-yalvara qalmaqdansa Asiyalı olmağımızdan qürur duyaraq tarixi mənəvi zənginliklərimizlə maddiyatı ən yeni qabiliyyətlərlə insanı əzmə və istismar etmək üçün yox, insanın yüksəlməsinə, səadətinə, qardaşlıq duyğusuna və rahatlığa qovuşması üçün istifadə edən bir millət olmalıyıq. Necə ki, əsrlərcə olmuşuq. Son vaxtlar Qərbin keçirdiyi mənəvi böhran onun başqaları ilə olan davranışlarında da özünü göstərir və bəsit mədəniyyət maskası altında Qərbin nə dərəcədə qəddar, eqoist və barbar olduğunu nümayiş etdirir. Demokratiya, BMT, insan haqları Qərbin sadəcə öz çirkin əməlləri üçün istifadə etdiyi örtük və maskadan ibarətdir. Türkiyə həm Qərb üçün, həm də Şərq üçün insanlıq nümunəsi olan bir ölkə ola bilər. Bir millət zülmə məruz qalırsa türkü öz yanında, sülh yaradılmasına çalışan, vasitəçilik edən, bütün beynəlxalq təşkilatlarda öz səsini eşitdirən, insanlığa dəvət edən ən fəal bir sülhpərvər kimi görməlidir. Gələcəyin Türkiyəsi yeni bir Yapon möcüzəsi olacaq, elmdə, texnikada ən ön cərgədəki yenilikləri ilə həm özünə, həm də bəşəriyyətə faydalı bir şəkildə çalışacaqdır. Türk gənci həm öz tarixini, dilini, ədəbiyyatını, həm də xarici aləmi, texnologiyanı biləcəkdir. Türk nə başqaları tərəfindən xor görüləcək, nə də öz mənliyindən vaz keçəcəkdir. Türk, Asiya ölkələri və İslam dünyası ilə öz arasında yaradılan soyuqluğu, hətta düşmənçilik hisslərini yox etməli və müxtəlif ölkələrlə mədəniyyət, təhsil, elm və həmrəylik münasibətlərini inkişaf etdirməlidir. Yeni Şərqi Avropa ölkələri ilə, Yaxın Şərq və Asiya ölkələri ilə, hətta Afrika və Cənubi Amerika ilə tamamilə yeni əlaqələr quracağıq. Köhnə dostlar, düşmənlər hamısı bizim insanlığımızın və qabiliyyətlərimizin həsrətində olacaqlar və bizdən nümunə götürəcəklər. Orta Asiya Türk dövlətləri ilə sıx mədəniyyət, təhsil, texnologiya, ticarət münasibətləri qurulacaq və siyasi bir məqsəd güdmədən aramızdakı qopmuş qardaşlıq əlaqələri möhkəmləndiriləcək, gömrük, pasport, viza maneələri ləğv ediləcək və əsl bir türk dünyası yaradılacaqdır. Türk gənci, həm köhnə, həm də yeni Türkiyəni çox yaxşı tanıyacaq, hər peşədə, hər sahədə gözəl və daim inkişaf edən Türk dilini istifadə edərkən hər kəlmənin bir bal damlası kimi dadını ağzında hiss edəcək. Türk dilini dünyanın qardaşlıq və insan sevgisi dilinə çevirəcəkdir. Səlcuqlu babalarımızın dövründə olduğu kimi, təhsil müəssisələrimizə dünyanın hər tərəfindən xarici müəllimlər gələcək, Türk dilində təkcə ən yeni elm və texnologiyanı yox, insanlığı da öyrənib öz ölkələrinə dönəcəklər. Türkiyəyə gələn xarici turistlər təkcə Roma, Bizans və ilk dövr Xristian xarabalıqlarını yox, Səlcuq, Osmanlı əsərlərini də görəcək, karvansaralarda türk qonaqpərvərliyini dadacaq, yenidən canlanan gözəl ənənə və həyat tərzimizin həsrətində olacaqlar. Qısa bir vaxtda belə bir Türkiyə formalaşdıra bilərik. Necə bir təhsil? Təhsilin məqsədi nədir? İnsanın aid olduğu cəmiyyət üçün və özü üçün dəyər yarada biləcək səviyyəyə gətirilməsi. Təhsil eyni zamanda bir ölkənin, millətin keçmişi ilə gələcəyi arasında bir körpü olma vəzifəsini üzərinə götürür. Təhsil bir tərəfdən insani, mənəvi, mədəni dəyərlər verir, insanın özünə inam hissini artırır, digər tərəfdən də ona elm və texniki qabiliyyətlər verir. Yoxsa təhsilin məqsədi son qırx ildə bizdə olduğu kimi fərdi millətindən, dilindən, tarixindən, milli mədəniyyətindən qoparmaq, onu cəmiyyətə, adət-ənənəsinə, keçmişinə yadlaşdırmaq deyildir. Təhsilin məqsədi qərbləşmə də deyildir. Elm və texnikada ən qabaqda yer almaqdır. Artıq elm və texnika Uzaq Şərqdədir. Ona görə indi biz bunun adına şərqləşməmi deyəciyik? Türkiyə elm və texnika bəhanəsi ilə Qərb missionerliyi oyununa cəlb edilmişdir.
Gəlin bu səfərbərlikdə birlikdə iştirak edək. Elm, elm siyasəti və universitetlər Universitetin vəzifəsi təhsil və tədqiqatdır. Universitetdə təhsilə, yoxsa tədqiqata daha çox əhəmiyyət verilməlidir və hansına, nəyə görə daha çox əhəmiyyət verilməlidir? Bu məsələ təkcə bizim ölkəmizdə yox, başqa ölkələrdə də tez-tez müzakirə mövzusu olur. Əslində isə təhsil və tədqiqat bir-biri ilə sıx surətdə bağlı olmalı və bir-birini tamamlamalıdır. Çünki, ən yaxşı öyrənmə üsulu bir şeyi tətbiq edərək öyrənməkdir. Kimisə dinləyərək, dinlədiyin adam əllamə olsa belə, bir müəllimi dinləyərək çox şey öyrənmək mümkün deyil. Müəllim sadəcə olaraq bəzi yollar göstərə bilər. Əsl öyrənmə isə bundan sonra, yəni insanın özünün yeni problemlər qoyması, problemdəki həlledici məqamları görərək bu problem haqqında ağlını işlətməsi, problemləri həll edərək o məsələni mənimsəməsi nəticəsində reallaşır. Bu, hələ tədqiqatın başlanğıcıdır. Tədqiqat aparmayan və başqasının tədqiqatına rəhbərlik etməyən müəllimin nəticədə bir CD-dən fərqi qalmaz, özünü yeniləyə bilməz və həvəsi qalmaz. Müəllimdə həvəsin olması üçün yeni elmi yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olması, bu fəaliyyətin verdiyi həvəs və həyəcanı hiss etməsi lazımdır ki, o həvəs və həyəcanı gənclərə də aşılaya bilsin. Bu tədqiqat deyilən şey nədir? Biz indi tərəçiyə tərə satacağıq. Tədqiqat... İndi hamı tədqiqatçıdır. Türkiyədə tədqiqat 1962-ci ildən bəri TÜBİTAK qurulandan bəri aparılır. Kimlərsə aspirantura təhsili üçün və yaxud aspiranturadan sonra bir tədqiqat üçün xarici bir ölkəyə gedir. Niyə gedir? Hansı mövzunu öyrənəcək? Qayıdıb Türkiyəyə nə fayda verəcək? Bunu heç düşünən yoxdu. Təsadüfən hansı ölkəyə getməyə imkan tapsa ora gedir. Getdiyi yer haqqında ona heç bir məlumat verilmir. Nə o ölkəni, nə də o ölkədə getdiyi yeri tanıyır. Getdiyi ixtisas sahəsindəki ən vacib alimləri və yaxud o sahədə faydalı araşdırmalar aparan tədqiqatçıları da tanımır. O universitetə gedir və orada kim onu yanına qəbul etsə onun yanında bir tədqiqata başlayır. Yəni, başqasının tədqiqatında köməkçi kimi iştirak edir. Təsadüfən bir mövzuda bir-iki yazısı çıxır, bir namizədlik dərəcəsi alır və Türkiyəyə qayıdır. Qayıdıb Türkiyə universitetlərində işə başlayanlar əvvəlcə giley-güzar edirlər: biz burada necə araşdırma aparaq, o yoxdu, bu yoxdu... yaxşı, niyə yoxdu? Əvvəla, onların etmək istədiyi şey xaricdə təsadüfən apardığı o tədqiqatın ardını Türkiyədə davam etdirmək cəhdidir. Yəni bu mövzu Türkiyədə nə üçün tədqiq ediləcək? Bu heç kimi maraqlandırmır. Nəticə etibarilə, geri dönənlərin bəziləri bir neçə il burada müqavimət göstərdikdən sonra ya yenidən xaricə qaçır, qaça bilməyənlər isə bir müddət sonra buradakı sistemə uyğunlaşırlar. Əslində, həqiqətən də Türkiyə universitetlərində tədqiqat aparmaq hər adamın işi deyil. Çünki, universitet müəllimlərindən soruşanda ki, neçə saat dərsin var? Deyirlər 40 saat. Deyəndə ki, bəs bu necə olur, heç orta məktəbdə bu qədər dərs yoxdu. Deyirlər ki, nə etmək olar, dolanmaq lazımdı, çox dərsə girəndə çox pul alırıq. Bəs tədqiqat aparanların vəziyyəti necədir? Tədqiqat aparanlar üçün çox da həvəsləndirici amillər yoxdur. Belə çıxır ki, Türkiyədə əslində 70-cı illərdə bəzi universitetlərdə başlamış araşdırma ənənəsi zəifləmiş və sanki, universitetlər bir liseyə çevrilmişdir. Buna baxmayaraq, daxilində elm sevgisini hiss etmiş və hiss edən şəxslər olduğu üçün onlar fövqəlbəşəri bir səylə tədqiqat aparmağa davam edirlər. Mən də Yıldız Teknik Universitetində müxtəlif kafedralarda belə insanlarla tanış oldum, çox məmnun oldum. Əslində onları təbrik etmək lazımdır. Çünki, xaricdə tam təchiz olunmuş bir laboratoriyada tədqiqat aparmaq normal bir hal olsa da, bizim ölkədəki bu şəraitdə belə dəyərli tədqiqatlar aparan insanları həqiqətən də təqdir etmək lazımdır. Lakin tədqiqat təkcə haradasa nəşr olunmaq, elmlər doktoru olmaq və s. üçün aparılmamalıdır. İndi dünyada tədqiq edilməli çox məsələ var. Bütün bəşəriyyət, dünyanın bütün insanları yığılsa, hər bir fərd səfərbər olsa, bütün məsələləri tədqiq etməyə başlasalar və 100 il çalışsalar təbiətin sirlərinin neçə faizini üzə çıxarda bilərlər? Heç bir ölkənin gücü bütün problemləri tədqiq etməyə kifayət etməz. Deməli, bu problemlərin içindən seçim etmək çox önəmlidir. Nələr araşdırılmalıdır? Nə üçün araşdırılmalıdır? Buna görə də, hər bir ölkənin öz elm siyasəti, bir tədqiqat siyasəti var. Bu da hər şeydən təcrid olunmuş, müstəqil bir məsələ deyildir. Bu siyasət elm və texnologiya, tədqiqat siyasəti, təhsil siyasəti, iqtisadi siyasət və xarici siyasət bunlar hamısı bir-biri ilə sıx surətdə bağlı olan məsələlərdir. Bunların heç biri olmasa araşdırma siyasəti də olmaz. Soruşmaq lazımidir, 50 ildir Türkiyənin bir xarici siyasət konsepsiyası varmı? Türkiyənin xarici siyasəti Avropa və Amerikaya yalvarmaqdan ibarətdir, başqa bir xarici siyasət görmək mümkün deyil. İqtisadi siyasət buranı tamamilə bir bazar yerinə çevirməkdən ibarət olub. Təəssüf ki, getdikcə bu belə olur. Yəni indi hər tərəf Mak Donalds və Pizza Hut ilə doludur. Xarici sərmayə budurmu? Bununlamı dirçələcəyik? Qısacası, bu məsələlər hamısı bir-biri ilə bağlıdır, əlaqəlidir. Və belə bir şəraitdə araşdırma aparanların işi həqiqətən də çətindir. Lakin çətin olmayan işin ləzzəti də olmaz. Asan işin nə ləzzəti olacaq? Xaricdən qayıdıb gəlib burada “o yoxdur, bu yoxdur” deyərək şikayət edənlərə mən həmişə deyirəm ki, əsas odur ki, bu şəraitdə nəsə edək. Və nəsə edəndə də bunu nə üçün etdiyimizi düşünməliyik. Dövlətimiz bunu düşünə bilmirsə heç olmasa biz düşünək. Nə etmək olar, başqa çarəmiz yoxdur. Aparılan tədqiqatların bu ölkəyə bir faydası olmalıdır. Xarici ölkələrə beş min tələbə, aspirant və s. göndərilir, milyardlarla dollar sərf edilir. Təhsil nazirliyi və müxtəlif qurumlar və şəxslər tərəfindən bu məqsədlə xaricə göndərilən valyutanın miqdarının nə qədər olduğu dəqiq bilinmir. Lakin təxmini bir hesablama aparılsa bu miqdarın milyardlarla dollar olduğu ortaya çıxar və məlum olar ki, bu miqdar Türkiyədəki bütün universitetlərin toplam büdcəsindən çoxdur. Belə də təhsil sistemi olar? Bu təhsil sisteminin məqsədi nədir? Mən sizə əsl məqsədi deyim: Burada açıq şəkildə ifadə edilməyən bir məqsəd vardır ki, o da xaricdəkilərin təfəkkürünə uyğun, türk dilindən çox ingilis dilini bilən, onu sevən, burada gəlib türk gənclərinə türk dilində yox, ingilis dilində dərs keçməkdən başqa ayrı bir bacarığı olmayan və öz mühitindən təcrid olunmuş insanlar yetişdirməkdir. Bu işdən Türkiyəyə xeyir gəlməz. Bəli, bizdə olmayan bilik və bacarıqları öyrənmək üçün xaricə müəyyən sayda insan göndərmək olar. Amma onlar, yaponların etdiyi kimi müəyyən məqsədlərlə və göndərilən hər kəsə müəyyən vəzifələr verərək, əsas bir siyasətin hissələri kimi bir vəzifə ilə göndərilməli və o vəzifəni yerinə yetirmədən geri qayıtmamalıdırlar. Bizdə isə belə deyil. Təsadüfi adamlar gedir. Yeganə məqsəd onların qayıdıb burada ingilis dilində dərs keçmələridir. Bu gün dünyada təhsil dilini tamamilə ləğv edib, təhsili ingilis dilində verməyə çalışan ikinci bir ölkə tapmaq mümkün deyil. Müstəmləkə ölkələrdə belə, yerli xalqın dili ilə təhsil vermək, öz dilini və mədəniyyətini inkişaf etdirmək səyləri və siyasəti günümüzdə olduqca artmışdır. Lakin Türkiyədə vəziyyət tamam başqa cürdür. Türkiyə kimi kütləvi şəkildə mənlik, şəxsiyyət və kimlik intiharına təşəbbüs göstərən başqa bir cəmiyyət tapmaq mümkün deyildir. Və təəssüf ki, millətimiz bunu ara-sıra bizim kimi Don Kixotlardan eşitsə də hələ ki, vəziyyətin ciddiliyini hiss edə bilmir. Hara getdiyimizin fərqində deyilik. Bu məsələlərdə gənc tədqiqatçıların üzərinə çox böyük vəzifələr düşür. Bəli, indi də, gələcəkdə də şəraitlə bağlı çox çətinliklər olacaq. Amma bu çətinliklər olmasa, bu işlərin də ləzzəti olmaz. Əslində belə çətin bir şəraitdə bu qədər problemlərlə məşğul olmaq bizim kimi insanlar və gənc tədqiqatçılar üçün böyük bir nemətdir. Hər şeyin oturuşduğu bir cəmiyyətdə çalışan insanlar, yəni gözəl işləyən bir sistem içərisində normal vəzifələrini yerinə yetirən insanlar bu həyəcanı hiss edə bilməzlər və bu işdən xoşbəxtlik duya bilməzlər. Ona görə də, gəlin, bu cəmiyyətə layiq savada malik olan, konstruktiv, problemləri özü qoya bilən, başqalarından cavab dilənməyən, məsləhət dilənməyən təfəkkür sahiblərini yetişdirmək üçün səfərbər olaq. Elm və dil Dil sosial həyatın ayrılmaz tərkib hissəsidir və onu ümumi ictimai tərəqqidən kənarda təsəvvür edənlər, dilin inkişaf potensialını yalnız onun öz hüdudları daxilində axtaranlar, – yanılırlar. Dil əməli fəaliyyət prosesində yaranmışdır və əmək bölgüsü nəticəsində tarixən dilin özündə də daxili bölgü getmiş, adi danışıq dili zəminində professional dil üslubları formalaşmağa başlamışdır. Bu üslublar, lazım gəldikdə müəyyən ixtisas sahəsinin tam spesifik dili olan simvolika sistemi ilə danışıq dili arasında körpü rolunu oynayır. Məsələn, riyazi simvollarla ifadə olunmuş qanun müvafiq terminlər vasitəsilə danışıq dilində də ifadə oluna bilər. Lakin bu, artıq adi danışıq dili deyil, milli elmi dildir. Onun inkişafı bir tərəfdən elmin regional inkişaf səviyyəsi, digər tərəfdən də milli danışıq dilinin potensial imkanları ilə müəyyən olunur. Elm inkişaf etdikcə daha çox nisbi müstəqillik qazanan elmi dil, dönüb adi danışıq dili ilə əks əlaqəyə girir, onun daha da zənginləşməsinə səbəb olur. Sözlərin mənaları dəqiqləşir, incə mahiyyət və məzmun fərqləri adi danışıqda da nəzərə alınır. Milli dili zənginləşdirən, inkişaf etdirən ən mühüm professional dil sahələrindən biri də, hec şübhəsiz, bədii dildir. Sözlər obrazlaşır və bədii obrazlar sözə çevrilərək milli bədii dilin nisbi müstəqilliyini artırır. Bu sahədəki inkişaf da yenə əks əlaqə vasitəsilə adi danışıq dilində iz buraxır. Beləliklə, söz ehtiyatı bədii ifadələr və elmi terminlər hesabına artır, dilə yeni üslub çalarları əlavə olunur. Lakin biz dilimizin bu iki mühüm inkişaf mənbəyinə münasibətdə açıq-aşkar ayrı-seçkiliyə yol veririk. Nəinki, ümumiyyətlə Azərbaycan bədii dilinin, hətta ayrı-ayrı yazıçıların bədii dil xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair xüsusi kitablar yazıldığı halda, Azərbaycan elmi dili təzə-təzə öyrənilir, milli fəlsəfi dilimiz isə hələ də müstəqil tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Belə vəziyyət Azərbaycan dilinin ahəngdar inkişafına mane olur və habelə dilçilik elminə qeyri-sağlam mənəvi iqlim gətirir. Əsl mütəxəssislər tərəfindən araşdırılmamış belə "xam sahə"nin olması bəzən elm və fəlsəfədən baş çıxarmayan və elmi tədqiqat səriştəsi olmayan adamlar tərəfindən sui-istifadə olunur. Nə qədər ki, bu sahənin həqiqi elmi tədqiqinə başlanmamışdır, nə qədər ki, ciddi daxili rəqabət yoxdur, dilçilikdəki bu boşluq, "ağ ləkə" diletantlar tərəfindən məharətlə istifadə ediləcək, hətta onlara dilçiliyin yeni sahələrinin pionerləri adı veriləcəkdir. Halbuki, bu problem də yalnız dilçilik problemi deyil. Bizcə, alimlərimiz, milli elmi-fəlsəfi fikrin bütün təəssübkeşləri bu mühüm sahəyə xüsusi diqqət yetirməlidirlər. Xüsusi diqqət, lap elə ilk yaxınlaşmada, bizi etiraf edilməsi ağır olan iki faktla qarşılaşdıracaqdır. Biri budur ki, elmi-fəlsəfi dilimizin xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün tədqiqat obyekti, orijinal material yox dərəcəsindədir. Çox nadir və cüzi misallar tapmaq olar ki, hər hansı yeni elmi ideya, nəzəriyyə həyata vəsiqəni bizim dildə almış olsun. Orijinal fəlsəfi tədqiqatlar da həmçinin. Deməli, Azərbaycan elmi-fəlsəfi dilini öyrənmək istəyən tədqiqatçılar əslində nə isə başqa bir şey – özgə dillərdə yaranmış elmi biliklərin bizim dilə tərcüməsinin xüsusiyyətlərini öyrənmiş olurlar. Milli elmi və fəlsəfi dilin təfəkkürlə üzvi vəhdətdə inkişaf etməməsi, dilimizin bu istiqamətdə inkişafının ləngiməsi, ümumən milli ədəbi dilin strukturuna təsir göstərir, onun daxili ahəngi pozulur. Bütün xalqların milli ədəbi dili adi danışıq dili zəminində bədii, fəlsəfi və elmi üslubun, habelə digər professional dil üslublarının (məsələn, idarə dili, konkret təsərrüfat sahələri ilə bağlı ixtisas dilləri və s.) təsiri ilə formalaşır. Müasir Azərbaycan ədəbi dili isə daha çox dərəcədə bədii dilə arxalandığından və məhz bu istiqamətdə "düz yola" çıxdığından, hələ də özünə cığır aça bilməyən elmi dilə bir növ yuxarıdan aşağı baxır, onu yaxına buraxmır. Artıq birtərəfli surətdə formalaşmış olan ədəbi dilimizin özünümüdafiə instinkti işə düşmüş və vaxtında bu sistemə daxil ola bilməmiş professional dillərə, dil üslublarına ögey münasibət yaranmışdır. Elmi dil, idarə dili və s. nisbi müstəqillik səviyyəsinə qalxa bilmədiyindən, öz təsir imkanlarına görə bədii dillə rəqabət apara bilmir. Nəticədə dil üçün olduqca ziyanlı bir proses başlanır. Hazırkı səviyyəsindən müştəbeh olan ədəbi dil özünün gələcək inkişafı üçün təminat verə biləcək professional dillərin nisbi müstəqilliyini əlindən alır, müxtəlif daxili dil üslubları arasında rəqabət itir, yaranmış yeknəsəklik sonrakı inkişaf üçün maneəyə çevrilir. Son vaxtlar mətbuatımızda Azərbaycan dilinin təmizliyini mühafizə uğrunda mübarizə meyli güclənmişdir. Bu, əlbəttə, gözəl məqsədə xidmət edən təşəbbüsdür. Lakin hər bir təşəbbüs o zaman həqiqətən faydalı olur ki, möhkəm elmi təmələ malik olsun. Əvvəla, "dil" anlayışının özünü məhdud mənada başa düşmək, onu yalnız danışıq dili və ya ədəbi dillə eyniləşdirmək və onun "təmizliyini" qorumaq üçün qərarlaşmış mətbuat "norma"larına istinad etmək düzgün deyil. Dil nə isə mütləq sabit bir şey olmayıb, cəmiyyətin bütün sahələrinin, o cümlədən də elmin, texnikanın tərəqqisini özündə əks etdirən, həyatla daim ayaqlaşmalı olan dinamik prosesdir. Təfəkkürün inkişafı dilin inkişafından kənarda mümkün deyil. Belə olduğu halda dilin qorunmasını, onun saflığı uğrunda mübarizəni necə başa düşmək lazımdır? Bəzən bəsit vətənpərvərlik mövqeyindən çıxış edən bir sıra ədəbiyyatçılar, jurnalistlər dilimizə kənar sözlərin daxil olması və bunun yolverilməzliyi haqqında böyük təşvişlə danışır, mətbuatda belə sözlərin işlənməsinə yol verməməyə çağırırlar. "Qlobus" sözü çoxdan dilimizə daxil olduğu halda, "qlobal" sözünə müqavimət göstərilir. "Sivilizasiya", "informasiya", "ekologiya", "kibernetika", "subyekt", "obyekt" sözlərini işlətmək pislənir, onların Azərbaycan dilində qarşılığı axtarılır. "Riyaziyyat", "mənəviyyat", "mədəniyyət" və s. bu kimi terminlər də dilçi alimlərimizi narahat edir, onları azərbaycanlaşdırmaq, dilimizi ərəb-fars mənşəli sözlərdən təmizləmək üçün yollar axtarılır. Məhz belə bir meylin nəticəsidir ki, son vaxtlar dilimizdə "söz yaradıcılığına" alüdəçilik baş alıb gedir, artıq qərarlaşmış ifadə və terminlərin əvəzinə onların mənasını dəqiq ifadə etməyən və ya hələ ki, ancaq tapmaca kimi səslənən sözlər işlədilir. Məsələn, mətbuatda "dəlil", "isbat", "təxəyyül", "təhlil" sözlərinin əvəzinə "tutarqa", "doğrultma", "qurama", "açıqlama" kimi sözlərin işlənməsi dilimizə heç də aydınlıq gətirmir. "Strukturu"– "quruluş", "sferanı" – "sahə", "elementi" – "ünsür", "bürokratiyanı" – "süründürməçilik" kimi tərcümə edənlər əslində elmi mənanın xeyli dərəcədə təhrif olunduğunu nəzərdən qaçırırlar. Hətta "material" və "ideal" sözlərinin "maddi" və "mənəvi" kimi tərcüməsi də ilk baxışda uğurlu görünməsinə baxmayaraq, fəlsəfi dilə xeyli dolaşıqlıq gətirir, çünki rus dilindəki "veshestvennoe" və "duxovnoe" terminləri də eyni sözlərlə tərcümə olunur. Bəzi kitablarda "sintez"in "tərkib" kimi işlənməsinə isə heç cür bəraət qazandırıla bilməz, çünki bu söz əslində tamam başqa mənanı ifadə edir. Belə misallardan çox gətirmək olar. Məqsəd isə diqqəti ancaq buna yönəltməkdir ki, beynəlxalq miqyasda qəbul olunmuş elmi terminləri nəyin bahasına olursa-olsun tərcümə etməkdənsə, dilimizi onların hesabına zənginləşdirmək və dilin dəqiq ifadə imkanını artırmaq daha məqsədəuyğundur. Xüsusən, elmi dilimizin mühüm tərkib hissəsini təşkil edən ərəb mənşəli sözlərə qısqanclıqla yanaşmağa heç bir əsas yoxdur. Çünki neçə əsrlər ərzində İslam Şərqində elmin inkişafında və ərəb elmi-fəlsəfi dilinin formalaşmasında həmvətənlərimizin də rolu az olmamışdır və bu sözlər bizim milli elmi yaradıcılıq ənənələrimiz və təfəkkür mədəniyyətimizlə sıx surətdə bağlıdır. Əlbəttə, ədəbiyyatçı təəccüblənə bilər ki, görəsən niyə istənilən obrazın sözlə ifadəsinə imkan verən zəngin Azərbaycan dili alimlərimizə azlıq edir? Bəlkə yazıçılarımız, şairlərimiz milli dialektlərdən, şivələrdən istifadə etməklə öz milli bədii dilimizi daha da inkişaf etdirdiyi kimi, başqa dillərdən söz almağa ehtiyac duymadığı kimi, alimlərimiz də dilimizin geniş ehtiyatlarına müraciət etsinlər, axtarışlar aparsınlar, çətinlik çəksələr dilçilər, jurnalistlər köməyə gəlsin? Nəyə görə xüsusi elmi əsərlərdə işlədilən alınma sözlər ədəbi dilə də keçir, bəziləri bu sözləri mətbuata, televiziyaya da gətirməkdən çəkinmirlər? Suallar, əlbəttə, məntiqi əsasdan məhrum deyil. Lakin bütün məsələ elm və bədii ədəbiyyatın fərqində, elmi dilin spesifikasındadır. Bu spesifika elmin ümumbəşəri xarakterindən, vahid planetar hadisə olmasından irəli gəlir. Elm bütün dünya xalqlarının birgə səyi nəticəsində yaradılan vahid bütöv prosesdir. İngilislərin ayrı, ərəblərin ayrı, rusların ayrı elmi yoxdur. Eləcə də, müstəqil Azərbaycan elmi yoxdur. Elm hamı üçün ümumidir. Lakin onun yaradılmasında, inkişafında heç də hamı eyni rol oynamamışdır. Müxtəlif dövrlərdə öz inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq bu və ya digər xalqın, ölkənin, regionun elmə verdiyi pay müxtəlif olmuşdur. Həm də böyük elm məbədində heç kimin xidməti unudulmamışdır. Müasir elmi biliyin məntiqi strukturuna və elmi dilin, terminlərin etimalogiyasına nəzər salsaq, elmi yaradıcılıq yolunun tarixi, coğrafi və milli xəritəsini ayırd etmək çətin deyil. Yunan və latın mənşəli terminlər min illər keçməsinə baxmayaraq, müasir elmi dilin əsasını təşkil edir ki, bu da antik elmin tarixi xidmətini düzgün əks etdirir. Orta əsrlərdə ərəb alimlərinin, islam mədəniyyətinin elmin inkişafına göstərdiyi böyük təsirin nəticəsidir ki, elmi dilin beynəlmiləl arsenalına bir sıra ərəb mənşəli terminlər daxil olmuş və bu gün də bütün dünya xalqları tərəfindən işlədilməkdədir. Biz beynəlmiləl elmi terminlərin əsasən saxlanması zərurətindən danışarkən, bunun heç də yalnız başqa xalqların elmin inkişafına göstərdikləri xidmətə hörmət mənasında başa düşülməsini istəməzdik. Əlbəttə, bu da mühüm şərtdir. Lakin ən başlıcası odur ki, hər bir termin sadəcə söz olmayıb bütöv nəzəri təlimdir, konseptual bir sistemin ifadəsidir. Termini əvəz etdiyimiz milli sözün isə heç şübhəsiz, öz ənənəvi məzmunu vardır. Bu məzmunun həmin konseptual sistemlə üst-üstə düşməsi ehtimalı çox azdır. Ona görə də, elmi dildə gəlişigözəl "tərcümələr" məzmunun dəqiqliyinə xələl gətirir. Qondarma tərcümə elmi idrakın adi şüur müstəvisinə köçürülməsinə uyğun gəlir. Bu isə könüllü surətdə elmdən uzaqlaşmaq, onu bəsitləşdirmək və təhrif etmək olardı. Əgər elmin gündəlik həyata getdikcə daha çox nüfuz etməsi sayəsində beynəlmiləl elmi terminlər də elmi dildən danışıq dilinə keçirsə, kütləvi ədəbiyyata, mətbuata nüfuz edirsə, bundan təşvişə düşmək lazım deyil. Bunu zəruri təbii proses kimi qəbul etmək lazımdır. Beynəlmiləl elmi terminləri süni yolla tərcümə etmək, kənarda oturub hazır elmi biliklərə milli don geyindirmək iddiası istər-istəməz vahid ümumbəşəri elm sistemindən imtina etməyə ekvivalentdir. Biz beynəlmiləl elmi terminlərin əsasən saxlanması zərurətindən danışarkən bunun heç də yalnız başqa xalqların elmin inkişafında.... "Adət'', ''şəriət", "şahmat" və s. onlarca bu cür söz bir çox xalqların ədəbi dillərinə nə üçün tərcüməsiz daxil olub? Çünki sözlər eynilə saxlandıqda məna çalarını, həmin hadisənin tarixi spesifikliyini daha düzgün əks etdirir, daha tutumlu olur, mənaca daha zəngin və daha konkret olur. Nə üçün biz istisna olunmaqla (doğurdanmı buna yalnız bizim dilin imkanları çatırdı?) az qala bütün dünya xalqları "perestroyka", "qlasnostğ" söz-lərini olduğu kimi işlətməyi üstün tutdular? Məhz həmin hadisələrin özünəməxsusluğunu, spesifık rus təcrübəsi olduğunu nəzərə carpdırmaq üçün. Avropalılar, ruslar artıq ədəbi dilə də sirayət edən "alqoritm", "alqebra", "alkoqol", "kimya", "əlkimya", "neft", "benzol" sözlərinin qarşılığını niyə axtarmırlar? Çünki elmin tarixi, onun real inkişaf prosesi ilə elmi dil arasında sıx bir əlaqə vardır. Çünki sözlər elmi prosesin və ya tarixi təcrübələrin bətnindən dünyaya gəlir və onları dəyişəndə məna spesifikliyi itir. Elmi dilin inkişafına mane olan ikinci əsas amil isə budur ki, jurnalist üslubu üçün düzəldilmiş dil qəliblərinin kortəbii surətdə elmi dilə tətbiq edilməsi dilin ifadə imkanlarını süni surətdə məhdudlaşdırır, mürəkkəb məntiqi təfəkkür strukturlarının adekvat ifadəsinə mane olur. Mürəkkəb cümlələrə və bir cümlədə, hətta bir abzasda eyni sözün bir neçə dəfə təkrar olunmasına qoyulan qadağanlar fikrin dəqiq ifadəsini çətinləşdirir. Forma "gözəlliyi" naminə məzmun kobudlaşır, dəqiqliyini və incəliyini itirir. Artıq "rəsmən" qərarlaşmış olan dil stereotiplərinə, məlumatçılıq və «canlı təsvir» üslublarına hədsiz sədaqət göstərən dövri mətbuatımız "mühakimə" və "təhlil" üslublarını heç cür yaxına buraxmaq istəmir. Mətbuatın üzünü elmi terminlərə, elmi-fəlsəfi üsluba və mürəkkəb cümlələrə bağlamaqla jurnalistlərimiz, naşirlərimiz oxucularda elmi təfəkkürün, rasional düşüncənin inkişafına nə qədər ziyan vurduqlarını, görünür, heç ağıllarına da gətirmirlər. Unudurlar ki, vahid üslub yaratmaq təşəbbüsü əslində fikirlərin solğunlaşmasma, rəngarəngliyin itməsinə səbəb olur. Unudurlar ki, hər müəllifə fikir azadlığı ilə yanaşı üslub azadlığı da verilməsə dil inkişaf edə bilməz. Əlbəttə, biz üslub plüralizminin dildə anarxiya kimi başa düşülməsinin əleyhinəyik. Zira hər bir sahənin öz invariantları olduğu kimi, dilin də müəyyən prinsipləri, sabit qaydaları, invariantları olmalıdır. Lakin bu ümumi prinsipləri konkret qəliblərlə əvəz etmək, mahiyyətləri qorumaq əvəzinə təzahürləri mütləqləşdirmək meyli ilə bağlıdır? İstər-istəməz dilimizin əsl invariantlarının hələ də dəqiq müəyyənləşdirilməməsi ehtimalı ortaya çıxmırmı? Elmi-fəlsəfi fikrin xalqdan, xalqın isə fəlsəfi tə-fəkkür və rasional düşüncədən ayrı düşməsinə aparan bu cür vəziyyətdən necə çıxmaq olar? Dar qəliblər, yersiz mühafizəkarlıq və qondarma terminlər hesabına dili inkişaf etdirmək və bununla elmin, milli fəlsəfənin inkişafı üçün meydan açmaq olarmı? Əgər dil rasional idraka və ona müvafiq olan zəruri formalara biganə qalırsa, elmi-fəlsəfi təfəkkürlə adi şüur arasında körpü salmaq, geniş xalq kütlələrinə məntiqi təfəkkür mədəniyyəti aşılamaq mümkündürmü? Xeyr. Əvvəlcə müəyyən səbəblər üzündən elmin geri qalması, milli fəlsəfi fikrin buxovlanması dilin inkişaf ahəngini pozurdusa, yaranmış indiki vəziy-yətdə artıq ahəngi pozulmuş dil özü də elmi-fəlsəfi fikrin inkişafına mane olan amillərdən birinə çevrilmişdir. Dilin məhdudluğu təfəkkürə də çəpər cəkməyə başlamışdır. Həm rusca, həm də Azərbaycanca sərbəst danışan adam üçün müəyyən bir mövqeni şərh etmək, məqalə yazmaq, elmi surətdə əsaslandırmaq görəsən hansı dildə asandır? Praktika göstərir ki, rus dilində. Niyə? Ona görəmi ki, bizim dilimiz kasıbdır? Xeyr. Ona görə ki, ruslar dil üçün dar-dar qəliblər düzəltmirlər. Darvazanın ağzını gen açırlar və hətta alınma sözləri də cəsarətlə öz sözləri kimi işlədirlər. Ona görə ki, ruslar bütün fikirlər üçün eyni cümlə stereotipləri düzəltmirlər. Onlar bilirlər ki, əksinə, dil özünüqoruma instinktinin təsir dairəsindən kənara çıxa bilməsə, onun həyati enerjisi azalır, rəqabət imkanları məhdudlaşır. Bilirlər ki, öz qınına cəkilənlər məkhə məhkumdurlar. Təbii inkişaf meylinə qarşı çıxaraq bir sözdə belə "güzəştə getmək" istəməyənlər bütövlükdə dilin mövqeyinin zəifləməsinə səbəb olurlar. Müasir dövrdə mütləq izolyasiya dil üçün ən təhlükəli meyllərdən biridir. Dünyanın heç bir dili başqa dillər hesabına zənginləşmədən mədəniyyətin bütün sahələrini dolğun surətdə əks etdirə bilməz. Çünki mədiəniyyət özü xalqların birgə səyi ilə inkişaf edir. Müasir Avropa dillərinin və ya rus dilinin etimalogiyasına və hazırda həmin dillərdə gedən proseslərə nəzər salsaq onların məhz başqa dillər hesabına, beynəlxalq terminlərin qəbul edil-məsi sayəsində zənginləşdiyini görmək çətin deyildir. La-kin həmin dillər alınma üslub və sözləri üzvi surətdə vahid sistemə daxil etməyi, onları özününküləşdirməyi bacarır. Alınma sözləri tərcümə etmək yox, dil sisteminin özünü mürəkkəbləşdirmək üstün tutulur. Deməli, başlıca vəzifə dilin genişlənməsinin, zənginləşməsinin qarşısını almaq deyil, bu zənginləşməni elmi əsaslarla təmin etmək, imkan daxilində dilin özünəməxsus qanunauyğunluqlarına riayət etmək, onun spesifikasını nəzərə almaqdan ibarətdir. Lazım gəldikdə dildə gedən yeni prosesləri də əhatə etməklə onun strukturuna, qanunauyğunluqlarına yenidən baxmaq variantı istisna edilməməlidir. Milli elmi dilin formalaşması və ədəbi dilin beynəlmiləl terminlər və elmi üslüb hesabına zənginləşməsi prosesinə nəzarət etmək üçün təkcə müşavirələr, terminologiya komitələrinin iclasları kifayət deyil. Bunun üçün həmin dildə elmi və fəlsəfi əsərlər yaradılmalıdır. Dilin gözəlliyi onun səslənmə xüsusiyyətləri və bədii ifadə imkanları ilə müəyyən olunduğu kimi, dilin tutumu da onun ifadə edə bildiyi fikrin dərinliyi və dəqiqliyi ilə müəyyən olunur. Təsadüfı deyil ki, Q.V.Hegel öz fəlsəfi əsərlərini həm də alman dilinin nailiyyəti və böyüklüyü kimi izan edirdi. Bəli, Hegel fəlsəfəsinin yaranmasında yalnız alman təfəkkürü, onun fəlsəfi ənənələri deyil, həm də alman dilinin verdiyi imkanlar müəyyən rol oynamışdır. Bir qədər sonra K.Marksın “Kapital”ı bu dilin böyük imkanlarmı daha bir səpgidə – siyasi iqtisad sahəsində də, nümayiş etdirdi. Q.V.Plexanovun, N.A.Berdyayevin, A.F.Losevin əsərləri rus dilinin də fəlsəfi təfəkkürü ifadə etmək potensialının necə böyük olduğunu göstərdi. Bu dilin həmin imkan səviyyəsinə yüksəlməsi üçün, şübhəsiz ki, A.S.Puşkin, L.N.Tolstoy, F.M.Dostoyevski ənənələri kifayət deyildi. Bunun üçün həm də A.İ.Gertsen, N.Q.Cernışevski, V.Q. Belinski, V.S.Solovyov ənənələri lazım idi. Bəs Azərbaycan dilinin elmi-fəlsəfi fikrin inkişafında tarixən nə kimi rolu olub? Orta əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir də çox vaxt şeir qəlibinə salındığından, xüsusi elmi-fəlsəfı traktatlar isə əsasən ərəb dilində yazıldığından Azərbaycan fəlsəfi dilinin formalaşması xeyli ləngimişdir. Lakin artıq XIX əsrdə uzaqgörən Azərbaycan mütəfəkkirləri bu problemə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan dilində fəlsəfi və elmi-tarixi əsərlərin hələ təzə-təzə yazılmağa başladığı vaxtlarda M.F.Axundov bu dildə müvafiq üslubun qərarlaşması zərurətindən və onun səciyyəvi cəhətlərindən bəhs edən xüsusi əsər ("Tənqid risaləsi") yazmışdı. Azərbaycan elmi və fəlsəfi dilinin nə vaxt, necə formalaşması problemi çox ciddi problemdir və onun müstəqil surətdə araşdırılmasına böyük ehtiyac vardır. Lakin təəssüf ki, bu sahədə xüsusi xidmətləri olan M.F.Axundovun haqqında cildlərlə əsərlər yazılsa da, onun məhz fəl-səfi dilimizin inkişafında rolu lazımınca işıqlandırılmamış, Azərbaycan fəlsəfi dilinin çox mühüm qaynaqlarından biri müstəqil tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Bəlkə bu onunla əlaqədardır ki, sonralar milli dildə oricinal fəlsəfi əsərlər yaradılması prosesi davam etdirilməmiş, stalinizm fəlsəfi dilin milli təfəkkür tərzi ilə birləşməsinə mane olmuşdur. Nəticədə, sxemə salınmış fəlsəfə, hansı dildə yazılmasından asılı olmayaraq, həmin dilin inkişafına heç bir təkan verə bilməmişdir. Belə bir şəraitdə dilin inkişafına ancaq klassik fəlsəfi ədəbiyyatın tərcüməsi müsbət təsir göstərə bilər. Lakin təəssüf ki, dünya elmi-fəlsəfi irsinin, hətta klassik Azərbaycan fəlsəfi fikrinin heç ən nadir inciləri də hələ indiyədək dilimizə tərcümə olunmamışdır. Azərbaycan ədəbi dilinin pozulmaqda olan daxili ahəngini bərpa etmək üçün bu sahədə operativ tədbirlər görülməsinə böyük ehtiyac vardır. Həm də bu iş mühüm olduğu qədər də çətindir və onun yerinə yetirilməsi xüsusi dövlət qayğısı tələb edir. Bəs respublikamızda bu istiqamətdə nə kimi addımlar atılıb? Təəssüflənməli haldır ki, belə bir şəraitdə respublikamızda Azərbaycan dilinin inkişafı və xalqın ümumi mədəni tərəqqisi naminə görülən tədbirlər yenə yalnız ədəbi əlaqələrin, bədii tərcümənin daha mütəşəkkil təşkilinə yönəldilir, bu sahədə xüsusi Mərkəz yaradılır, elmi-fəlsəfi tərcümə problemi isə yenə də yaddan çıxır, diqqətdən yayınır və daha pis halda bədii tərcümənin əlavəsinə çevrilir. İnanmaq istərdik ki, son illərdə respublikamızda Azərbaycan dilinə göstərilən diqqət və qayğının birtərəfli mənzərəsini tamamlamaqla, onu ayrıseçkilikdən azad etmək üçün elmi-fəlsəfı dilimizin də inkişafı üçün xüsusi tədbirlər müəyyən ediləcəkdir. Və nəzərə alınacaqdır ki, bu problem tam halda yalnız ümumiyyətlə elm və fəlsəfənin inkişafı kontekstində həll edilə bilər. Son vaxtlar dilin fəlsəfi məsələlərinə diqqət artmış və bəzi fəlsəfi cərəyanlar tərəfindən bütövlükdə fəlsəfənin dil problematikası çərçivəsinə salınması cəhdləri dünya fəlsəfi fikrində geniş yayılmışdır. Lakin təəssüf ki, Azərbaycan fəlsəfi fikri dünyada gedən proseslərlə nəinki ayaqlaşa bilmir, hətta müasir təlimlərin vaxtında Azərbaycan dilinə çevrilməsi və şərhi məsələsində də geri qalır. Milli elmi-fəlsəfi dilimizin inkişafı üçün ilk növbədə azərbaycanlı alimlərin və filosofların oricinal tədqiqat nümunələrinə böyük ehtiyac vardır. Necə ki, Dantenin, Şekspirin, Drayzerin, Tolstoyun Azərbaycan dilinə tərcümələri milli bədii dilin inkişafındakı rolu baxımından M.F.Axundovun, C.Cabbarlının, M.S.Ordubadinin, Səməd Vurğunun orijinal bədii yaradıcılığı ilə müqayisə oluna bilməz, eləcə də xarici dillərdə yazılmış elmi-fəlsəfi kitabların Azərbaycan dilinə tərcüməsinin dilin inkişafına təsiri bu dilin öz daxili potensialı hesabına meydana gələn, milli dillə milli təfəkkürün vəhdətinin ifadəsi olan orijinal tədqiqat əsərlərinin yerini verə bilməz. Lakin bununla belə elmi-fəlsəfi dil bədii dildən fərqli olaraq milli çərçivələr daxilində deyil, daha çox ümumbəşəri elmi-fəlsəfi fikir prosesinin təsiri altında formalaşır. Fundamental elmi əsərlər təkcə müəllifin mənsub olduğu millətin yox, bütün bəşəriyyətin intellektual sərvətinə çevrilir. Burada aparıcı olan ümumbəşəri elmi təfəkkürdür ki, o da ilk dəfə bu elmi yaradan xalqın dilində ifadə olunur, həmin dilin qəlibinə salınır. Başqa xalqlar isə orijinalda deyilmiş fikirləri ilkin dil qəlibindən çıxardaraq öz dil qəliblərinə salmaq və müstəqil yaradıcılıqla yox, tərcümə ilə bağlı «baş sındırmaq» məcburiyyətində qalırlar. Ancaq tərcümələr sayəsində inkişaf etmək istəyən dillər kənar təsirlərə məruz qalır, təbii inkişaf meyllə-rindən, immanent xüsusiyyətlərindən uzaqlaşmış olur və nəticədə dildə özgələşmə prosesi gedir. Lakin əgər ancaq sözlər yox, həm də elmi mətnin ümumi ruhu milli dilə çevrilirsə və milli dilin potensialı buna imkan verirsə, – ancaq bu zaman dil özgələşmədən xilas ola bilər və milli elmi dil üslubu formalaşmış olar. Bunun üçün isə əsas yük, ağırlıq mərkəzi dilin üzərinə yox, elmi-fəlsəfi fikir prosesinin üzərinə düşməlidir. Azərbaycanda nəinki dilçilər, heç fəlsəfəçilər də ümumi dilçilik, dilin fəlsəfəsi sahəsində müasir tələblər səviyyəsində elmi tədqiqat aparmadığından, dilşünaslarımız bu sahədə dərslik yazarkən ancaq rus mənbələrinə istinad etmək məcburiyyətində qalırlar. Lakin Rusiyada da dilşünaslıq əsasən öz məcrasında inkişaf etdiyindən müasir fəlsəfi tədqiqatlarla əlaqə yaradılmamışdır. Düzdür, «ümumi dilçilik» məsələləri, «dilin mahiyyəti», «dil və nitq», «dil və təfəkkür» kimi problemlər əsasən fəlsəfi ədəbiy-yata istinadla işıqlandırılır, lakin burada başlıca olaraq klassik fəlsəfi irs nəzərə alınır. Halbuki, XX əsrin ikinci yarısında dilin fəlsəfi məsələləri bilavasitə fəlsəfənin aparıcı tədqiqat istiqamətlərindən birinə çevrilmiş və bu təməldə tənqidi rasionalizm, analitik fəlsəfə, linqvistik analiz, strukturalizm, hermenevtika və s. təlimlər inkişaf tapmışdır. Lakin filosoflar bu problemlə dilçilik kontekstində deyil, məhz fəlsəfənin əsas məsələsi kimi məşğul olduqlarından, görünür, dilçilərin bu prosesə müdaxiləsi o qədər də asan deyil. Hər halda dilşünaslığın rus dilli mənbələrində bu baryer keçilmədiyindən, Azərbaycan dilşünaslarından bunu gözləmək sadəlövhlük olardı. Azərbaycanda fəlsəfi fikrin də səviyyəsi ən azı yarım əsr geri qaldığından fəlsəfi fikirlə dilşünaslıq arasında müəyyən bir paritet əmələ gəlmişdir. Həm də etiraf etmək lazımdır ki, bu paritet hərdən bir pozulursa, onu yenə də fəlsəfəçilər yox, dilçilər pozur, çünki fəlsəfəçilər bu mövzuya daha az müraciət edirlər. Azərbaycan dilinin müasir mərhələdəki inkişaf yolu milli-elmi fəlsəfi dil üslubunun formalaşmasından keçir. 
ELM HAQQINDA ELM
Prof. Dr. Səlahəddin Xəlilov (1952) Fəlsəfə elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü
Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|