Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
50 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
qəddar, prinsipsiz və səbatsızdır. Makiavellinin fikrincə, uğurlu, yəni yaxşı tarazlaşdırılmış konstitusiya böyük siyasi rifahdır. Hüquqları hökmdar, əyanlar və xalq arasında onların real çəkisinə və nüfuzuna mütənasib surətdə bölən konstitusiya belə rifaha çevrilir, çünki bu cür konstitusiya olduqda çevrilişlər və inqilablar etmək çətindir və ona görə də daha sabit qaydanın mövcud olması mümkündür. Lakin dövlətin sabit fəaliyyətinin son dərəcə mühüm cəhəti olan davamlı qaydanın qorunub saxlanmasının vacibliyi olmasay- dı, onda xalqa daha çox hakimiyyət verilməsi ağıllı iş olardı. Makiavelliyə görə, siyasi hakimiyyətin müvəffəqiyyəti gücdə, habelə bu gücü lazımi məqsədlər üçün tətbiq etmək bacarığı və imkanlarındadır. Həqiqi hakimiyyət gücə malik olmalıdır, bu, onu istənilən fövqəladə hallarda sarsılmaz edir, xarici və daxili düşmənlərin qəsdlərindən qoruyur. Lakin Makiavelliyə görə, güc heç də təkcə müdafiə və hücum vasi- tələri deyildir. Makiavelli hakimiyyətin gücünü onun xeyir- xahlığın təcəssümü ola bilməsində görür, bu isə yalnız icti- mai rəyi formalaşdıran təbliğat üzərində nəzarət olduqda mümkündür. Başqa sözlə, əgər haqlı saydığınız tərəf qalib gəlirsə, bu, ona görə baş verir ki, gücdə üstünlük onun tərəfindədir. Makiavellinin yaşadığı tarixi dövrün reallıqları onun siyasi baxışlarına xeyli dərəcədə təsir göstərmişdir. Bu, ipə- sapa yatmayan əclafların uğurlar qazandıqları; fayda verməsi naminə hər şeyi və hamını bağışlamağa sövq edən riyakarlı- ğın baş alıb getdiyi; şəhər əhalisinə xas cahillik və prinsipsiz eqoizm dövrləri idi – Makiavellinin müasirlərinin həyatı bax, belə pərdə arxasında cərəyan edirdi. Lakin filosofun özünün də dediyi kimi, hətta belə zəmanələrdə də cahil xalq qarşı- sında xeyirxah libasında çıxış etmək arzuolunandır. Belə-
51 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru liklə, makiavellizm hakimiyyətin hərəkətverici qüvvəsini və mexanizmini üzə çıxararaq, baş verən hadisələri müstəqil şəkildə qavramağa təhrik edirdi. Müasir dünyada, istər daxili, istərsə də xarici proseslərdə fəziləti müəyyənləşdirmək və ya onun meyarlarından istifadə etmək bəzən çətindir. Hazırda beynəlxalq münasibətlərin qavranılmasını bir çox cəhətdən Pax Americana dövründə qloballaşma layihəsinin təsiri altında inkişaf edən yeni demokratik prosesin “iç üzü” formalaşdırır. Həmin layihə isə aşağıdakılarda ifadəsini tapan özünəməxsus siyasi dualizm doğurur: (1) öz dəyərlərinin təsdiqində və öz evində de- mokratiyanın təkmilləşdirilməsində; (2) demokratiyanın bü- tün dünyada yayılması uğrunda mübarizə aparmaq öhdəliyində. Beləliklə, demokratiyanın, yaxud da, nüfuzlu Amerika politoloqu S.Hantinqtonun təbirincə, “üçüncü demokratik dalğa”nın genişlənməsi getdikcə yeni məkanları gizli şəkildə bürüyür, keçmiş sovet respublikalarını da öz təsiri altına alır. Ənənəvi olaraq, qloballaşma dedikdə, inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə transmilli korporasiyaların iqtisadi üstünlüyünü başa düşürdülər. Lakin yeni dünya nizamının başlanması ilə aydın oldu ki, demokratik təsisatlar və sosiomədəni fonla dəstəklənməyən iqtisadi üstünlüklər tranzit və inkişaf etməkdə olan cəmiyyətlərdə Qərb dəyər- lərinin hökmranlığını, bu cəmiyyətlərdə qərbləşmiş davranış nümunələrinin təşəkkülünü təmin etməyə qadir deyildir. “Rəngli” inqilablar postsovet məkanında qlobal transformasi- yalara təkan verən mexanizm kimi seçilmişdir. Kommunist rejimlərinin yetişdirdiyi “uzunömürlü” liderlərin “vaxtsız vəfatı” üçün səbəbi də həmin inqilablar yaratmışdır. Bəşəriyyət özünün, əslində, bütün tarixi ərzində bu cür yanaşmaya məruz qalmışdır, öz növbəsində, bəşər övladı
52 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
mühakiməsini kral həyata keçirir. Respublika quruluşunda isə onu xalq həyata keçirməlidir. Viktor Hüqo xarici və daxili təhlükələrin səviyyəsinə daim nəzarət etməyə çalışmışdır. İngilis dövlət xadimi və filosofu Tomas Hobbs (1588-1679) hələ XVII əsrdə “Leviafan, yaxud Materiya, kilsə dövlətinin və mülki dövlətin forma və hakimiyyəti” (1651-ci il) əsərində yazırdı: “Qarşılıqlı etimadsızlıq şə- raitində insanın öz həyatını təmin etməsi üçün qabaqlayıcı tədbirlər görməkdən, yəni onun üçün təhlükəli olan kifayət qədər sanballı digər bir qüvvənin yoxluğunu yəqin etməyin- cə, gücü çatanların hamısını zorakılıqla və ya hiyləgərliklə itaətdə saxlamaqdan başqa ayrı, daha ağıllı bir üsul yoxdur” 1 . T.Hobbsa görə, insanın təbiətində müharibənin baş- lanmasına təhrik edən üç əsas səbəb mövcuddur: bi- rincisi – rəqabət, ikincisi – etimadsızlıq, üçüncüsü – şan-şöhrət hərisliyidir. La- kin dövlətin gücü onun təhlükəsizliyi ilə təmin edilir, yəni sərhədləri necə müdafiə olunursa, iqtisadi baxımdan onun daxili və xarici düşmənlərə qarşı tab gətirmək qabiliyyəti nə qədər böyükdürsə, dövlət bir o qədər güclüdür. Hobbsun əsərləri belə deməyə əsas verir ki, o, güclü haki- miyyətin müdafiəçisidir, lakin, eyni zamanda, dövlətin da- vamlılığının əsasını ümumi hakimiyyətdə görən demokratik idarəetmə tərəfdarıdır. Rəqabət, paxıllıq və nifrət, ucalmaq niyyəti, eqoizm – bunlar insanlar arasında münaqişələri qa- çılmaz edir. Bununla belə, Hobbs göstərir ki, Aristotelin ic- timai quruculuqları kimi, heç bir daimi, təbiət tərəfindən şərt- ləndirilmiş həmrəylik yoxdur. Ona görə də yalnız insanları
1 Т.Гоббс. Левиафан, или Материя, форма и власть государства церковного и гражданского, 1651 г., часть 1, глава 13. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|