Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ayzek Əzimov
44 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
bilmədiyini mümkün hesab edərək, insan şəxsiyyətinin me- yarı olaraq heç də var-dövləti, bilikləri, gücü, əsil-nəcabəti deyil, məhz yüksək əxlaqı, mərhəmət, səxavət, şəfqət kimi fəzilətləri irəli sürürdülər. Cəmiyyət üzvlərinin qarşılıqlı mə- həbbəti, bilik və fəaliyyətdə birliyi – Yer üzündə Fəzilətli Şəhərdə ədalətli həyat quruculuğunun təməli bax, bunlardır. Öz traktatları ilə Qardaşlar düşünən insanlarda belə bir inamı möhkəmləndirirdilər ki, cəmiyyəti onun bütün üzvlə- rini maarifləndirməklə dəyişmək olar. Bu humanist ideya İslam İntibahının korifeyi Əbüvəlid ibn Rüşdün yaradıcı- lığında mükəmməl şəkildə işlənilmişdir. O, özünün ictimai qanunlar konsepsiyasını, “elitaları” və “kütlələri” haqq-əda- lət haqqında və “ədalətli xəlifələr” deyilən xəlifələrin dövrü – “ilk müsəlmanların kamil fəzilətə çatdıqları” dövr üçün səciyyəvi olan “ədavətsiz” zəmanənin gəlməsi haqqında arzu ilə əlaqələndirirdi 1 . İstərdik ki, oxucu İslam sosial-siyasi fikrinin tarixinə qısa ekskursumu haqsız olaraq Qərb nəzəriyyələrinin kölgəsində qalan bu çox zəngin irsin mənimsənilməsinə çağırış kimi qəbul etsin. Müasir rus tədqiqatçısının düzgün qeyd etdiyi kimi: “Orta əsr ərəb-İslam fəlsəfəsi özünün bütün zəngin məzmunu ilə dünya tarixi-fəlsəfi prosesində mühüm mərhələdir. Ərəb-İslam mədəniyyətinin çiçəklənmə döv- ründə (IX-X əsrlər) bütün təsirlərə açıqlıq ona xas xüsusiyyət idi. Dövrün bu pafosunu əl-Kindi gözəl ifadə etmişdir. O yazırdı: “Gərək biz haradan – hətta uzaqda olan və bizə oxşamayan tayfalardan gəlməsindən asılı olmayaraq, Həqi- qəti qəbul etməkdən utanmayaq”. Heç də təkcə filosoflara ünvanlanmayan bu çağırışa, əslində, bütün mütəfəkkirlər
1
45 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru cavab vermişlər. Bir neçə əsr sonra İbn Rüşd bu çağırışı güclənməkdə olan mədəni tənəzzül şəraitində təkrar edir. “Biz hər dəfə keçmiş xalqların varlıq barədə demiş olduqları və kitablarda yazdıqları sübut şərtlərinin tələblərinə uyğun gələn müəyyən bir fikir və baxışlarla rastlaşdıqda onları öyrənməli, həqiqətə uyğun gələnləri qəbul edərək sevinməli və təşəkkürümüzü bildirməli, uyğun gəlməyənləri isə müəllifləri üzrlü hesab edərək, açıb göstərməli və insanları onlardan çəkindirməliyik”. Doğrudan da, bu, indi tolerantlıq adlandırılan və israrla Qərb mənşəli hesab edilən belə yanaşmaya ruhlandırıcı nümunə deyilmi? İslami yanaşmalara zidd olaraq, onlara iblis donu geydirir, dözümsüzlük, fanatizm kimi adlar verir və digər mənfi keyfiyyətlər yapışdırırlar. Halbuki ərəb-İslam mədəniyyəti “Mindarvazalı” adlandırılmış əfsanəvi şəhərə bənzəyirdi. Təsadüfi deyil ki, erkən Avropa utopiyasında – F.Bekonun “Yeni Atlantida”sında xoşbəxt insanlar adası ərəb tərzində Bensəlim, onların kralı isə Altabin adlandırılır. Xristian dünyasında son orta əsrlər demokratik təfəkkürü öz ifadəsini kilsəyə və Papaya müxaliflikdə tapırdı. Mütəfək- kirlərin əksəriyyəti təkcə siyasi sifarişlərin yerinə yetirilməsi üçün deyil, həm də öz baxışlarının ifadəsi üçün dəstəyi im- peratorlarda axtarırdılar. Foma Akvinalıdan sonra daha çox tanınmış sxolast olan Uilyam Okkamın imperatorla görüşdə söylədiyi bu sözlər səciyyəvidir: “Sən məni qılıncla müdafiə et, mən isə səni qələmlə qoruyacağam”. Beləliklə, kilsəyə müxaliflik və müvafiq olaraq, kralların və hökmdarların mə- nafelərinin qorunması qələmlə təmin edilirdi. Təbib və ilahiyyatçı Marsili Paduanski (1270-1342) impe- ratora, əsasən, fəxri bəzək rolu ayırmağa çalışan Papa haki-
46 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
azaddır. Mən yalnız hamını nə isə bir şeyə inandırmağa məcbur etməyin əleyhinəyəm. Ayzek Əzimov miyyətinə qarşı siyasi müxalifətin təməlini qoymuşdur. O, papaların mütləq hakimiyyətə olan iddialarına qarşı xəyali ümumdünya monarxiya nəzəriyyəsini deyil, demokratik azadlığı qoyur, kilsə xadimlərinin hər cür məcburi hakimiyyətini inkar edirdi. O, hər cür iyerarxik kilsə qay- dasını rədd etmiş yeretiklər arasında XIII əsrdə meydana gələn təlimi katolisizmin ən dərin qatlarına keçirmişdir. Paduanskinin 1324-cü ildə nəşr edilən “Dünyanın mü- dafiəçisi” (Defensor Pacis) əsəri belə siyasi baxışların manifesti oldu. O deyirdi ki, qanunverici hakimiyyət çoxluğa məxsus olmalıdır və çoxluğun hökmdarları cəzalandırmağa ixtiyarı var. Marsili Paduanskinin təklif etdiyi sistemdə, dünyəvilər də daxil olmaqla, yerli kilsə məclisləri çağırmaq nəzərdə tutulurdu və onlar ümumdünya kilsə məclislərinə nümayəndələr seçməli idi. Kilsədən uzaqlaşdırmaq və Müqəddəs kitabın icbari olan şərhini vermək hüququ ancaq ümumdünya kilsə yığıncağına məxsus olmalı idi. Belə sxem doktrinal məsələlərin həllində dindarlara səs hüququna malik olmaq imkanı verərdi. Paduanski təkid edirdi ki, kilsə dünyəvi hakimiyyət iddiasında olmamalıdır; mülki hakimiyyətin razılığı olmadan kimisə kilsədən uzaqlaşdırmaq olmaz; Papa heç bir əlahiddə hakimiyyətə malik ola bilməz. Paduanskinin təlimində əsas qanunverici və hər cür hakimiyyətin mənbəyi kimi xalqın aydın şəkildə vurğulanması nəzərə çarpır. Bertran Rasselin 1 qeyd etdiyi kimi, yeni dövr kilsənin nü- fuzdan düşməsini şərtləndirdi və elmin nüfuzunun artmasını
1
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|