Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən

 

 

47

1‐ci fəsil 

 

Əzablı 

yollarla 

ulduzlara 

doğru 

sürətləndirdi. (Kopernikin nəzəriyyəsi, 1543-cü il). Bu isə 

labüd surətdə insanların beynində dünyəviliyin kilsə  təsəv-

vürlərini üstələməsinə gətirib çıxarırdı. Tədricən dövlət əhali 

və bütün hakimiyyəti öz əlində  cəmləşdirmiş idarəetmə or-

qanları üzərində  nəzarətin  əsas elementinə çevrilirdi və o 

vaxtdan etibarən hakimiyyətin mənbəyi daha kilsə deyil, 

dövlətlər və krallar idi. XIV Lüdovik özünün məşhur “Dövlət 

– bizik” kəlamını bundan iki yüz il sonra, Fransanın sosial 

məkanını  əhatə edən bütün sahələrdə dövlət idarəetməsinin 

üstünlüyünə əsaslanaraq söyləmişdir. Elə o vaxt tədricən de-

mokratiyanın və sərt müstəbidliyin rüşeymləri meydana gəl-

məyə başlamışdır. Kralların və varlı tacirlərin çoxsaylı itti-

faqları da həmin tarixi fazaya aiddir ki, bu da sərt dövlət 

təzyiqi və  nəzarəti  şəraitində azad ticarətin qorunmasına 

əsaslanan “liberalizm” ideologiyasının yaranmasına təkan 

vermişdir. 

Kilsənin buxovlarından azad olan cəmiyyət xeyli dərə-

cədə  fərdiləşməyə başladı. Lakin Aristotelin demokratiya 

nəzəriyyəsinin nüfuzdan düşməsinə baxmayaraq, XVII yüzil-

liyədək fəlsəfə sahəsində bu mövzuda az-çox əhəmiyyətli 

risalə yaradılmadı. Müəyyən dərəcədə hətta siyasi və fəlsəfi 

anarxizm müşahidə edilirdi ki, bu da, təbii olaraq, ma-

kiavellizm kimi təzahürü meydana gətirdi. 

İntibah katolik dünyasının ictimai şüuru demokratikləşdir-

mək səylərinin təcəssümü və hökmdarın iradəsinin yaradıcısı 

kimi fərdin təsdiqinin başlanğıcı oldu. N.Kopernikin (1473-

1543) sonralar C.F.Bruno (1548-1600), Q.Qaliley (1564-

1642) və  İ.Kepler (1571-1630) tərəfindən dəstəklənmiş 

heliosentrik nəzəriyyəsi fərdin dünyagörüşünü ontoloji 

baxımdan dəyişdirdi və yeni dövrün sosial qaydasına 

əhəmiyyətli təsir göstərdi. 

---

 

 

48 

Ramiz 

Mehdiyev  

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

 

§ YENİ DÖVRÜN DEMOKRATİYASININ   

   FƏLSƏFƏSİ 

 

İntibah dövrü Platon və Aristotelin siyasi irsinin yenidən 

dərk edilməsi üçün perspektivlər açdı. Bununla yanaşı, 

İntibah dövrünün ideyaları və onun mühitinin özü memarlığı, 

rəssamlığı, mədəniyyəti,  ədəbiyyatı, elmi, təbabəti və kilsə-

nin yaradıcı inkişafa imkan vermədiyi bir çox digər sahələri 

də xeyli zənginləşdirdi. Fərdin varlığa və  ətrafdakı gerçək-

liyə olan baxışı dərinləşdi. İntibah dövrü Leonardo da Vinçi 

və Makiavelli kimi böyük şəxsiyyətlər yetirdi. “Mona Liza” 

və “Hökmdar” bir sıra nəsillərin təxəyyülünə  və  zəkasına 

yüzillərlə öncədən hakim kəsildi. “İntibah elə bir mənəvi ab-

hava yaratdı ki, burada ellinizmin nailiyyətləri ilə  rəqabət 

aparmaq yenidən mümkün oldu və  fərdi düha İsgəndərin 

dövründən bəri məlum olmayan azadlıq əldə edə bildi”

1

. 

İntibah dövründə yaradıcı  şəxsiyyətin, alimlərin və 

mütəfəkkirlərin nüfuzu ən yüksək səviyyəyə çatdı. 

Hökmdarın yanında hakimiyyəti  şöhrətləndirən yazıçının və 

ya papaları, qiyamçı knyazları masqaraya qoyan şairin 

olması dövrün təbii və mühüm atributuna çevrilir. İntibah 

heç bir görkəmli filosof-nəzəriyyəçini yetirmədi, görkəmli 

mütəfəkkir Nikkolo Makiavellinin irsini gələcək nəsillərə 

saxladı. Onun “Düşüncələr”, “Knyaz” və “Hökmdar” əsərləri 

müasir dövrdə makiavellizm adlandırılan siyasi davranış 

tərzinin formal əsaslarını qoydu. Əksəriyyətin fikrincə, 

Makiavelli öz əsərlərində  ənənəvi mənəviyyat normalarına 

məhəl qoymayan siyasət metodlarını  məharətlə  əsaslandır-

mışdır. Lakin makiavellizmi dövlət mənafeləri naminə qar-

                                                 

1

 

Б.Рассель. История западной философии, книга 3, часть 1, глава 2.

 

---

 

 

49

1‐ci fəsil 

 

Əzablı 

yollarla 

ulduzlara 

doğru 

şıya qoyulan məqsədə çatmağa  əsaslanan ancaq bir siyasət 

kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Bununla əlaqədar məşhur: 

“Xaçlar yanır, xaçlar yanır, 

Bunlar Çarmıxa çəkilmiş İsanın irsidir. 

Yezuitlər deyirlər ki, 

Məqsəd, ona çatmaq vasitəsini doğruldur” 

şeiri siyasi realizmə  əsaslanan makiavellizm fəlsəfəsini iro-

nik tərzdə ifadə edir. B.Rassel yazır: “Əsrimizə Makiavellini 

daha yaxşı qiymətləndirmək imkanı yenidən verilmişdir, 

çünki zəmanəmizin ən mühüm uğurlarından bəziləri rəzilliyi-

nə görə İntibah dövrü İtaliyasında tətbiq edilmiş metodlardan 

geri qalmayan metodlarla qazanılmışdır. Dövlət sənətinin də-

rin bilicisi olan Makiavelli Hitlerin Reyxstaqı yandırması,  

1934-cü ildə partiya sıralarında təmizləmə aparması  və 

Münxen sazişindən sonrakı  xəyanətkarlığı kimi əməllərini 

alqışlayardı”

1

. 

Təbii ki, Makiavellinin əsərlərinin Avropanın demokratik 

inkişafına birbaşa dəxli yoxdur. Lakin onun hökmdarlara 

öyüd-nəsihət kimi qoyub getdiyi irs incə siyasi davranış tər-

zinin nümunəsinin nümayişidir. Halbuki, Makiavellinin “Dü-

şüncələr”ində müəyyən liberal baxışlar aydın nəzərə çarpır, 

nəzarət və tarazlıq nəzəriyyəsi formalaşdırılmışdır. 

Daha sonrakı dövrün filosoflarından fərqli olaraq, Ma-

kiavelli problemin şərhində heç vaxt ilahiyyat haqqında ümu-

mi təsəvvürlərə əsaslanmamışdır. O hesab edirdi ki, hakimiy-

yət ona can atanlara və azad yarışda ona layiq olanlara nəsib 

olur. Makiavellinin xalq hökumətinə verdiyi üstünlük “hü-

quqlar” ideyasına əsaslanmırdı, belə müşahidələrdən irəli gə-

lirdi ki, xalq hökumətləri istibdadlara nisbətən daha az 

                                                 

1

 

Б.Рассель. История западной философии, книга 3, часть 1, глава 2.

 

---