Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Jan Jak Russo
71 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru Onun sonrakı fəlsəfi baxışlarında rasionalizmin xeyli əlamətlərinin olmasına baxmayaraq, bu baxışlarda yeni, təzə fikir axını hiss edilir. Artıq Monteskyö insanın azadlığı, bərabərliyi və təbii hüquqları haqqında mücərrəd anlayışlar əsasında dövlət quruluşunun və idarəetmənin bütöv sistemini qurmur, həqiqətən mövcud olan idarələrin bu və ya digər formalarının insanın məqsədlərinə nə dərəcədə cavab ver- diyini araşdırmağa çalışır. Əgər dünyada hər şey qarşılıqlı asılılıqdadırsa, onda hər yerdə və bütün zəmanələrdə ən yaxşı ola biləcək belə idarələr mövcud ola bilməz. O, həmin ideyanı irəli sürərək, olduqca mühüm konseptual nəticə çıxa- rır: hər bir ölkə üçün ən yaxşı idarələr millətin xarakterinə, vərdişlərinə, bir sözlə, yerin və zamanın bütün şərtlərinə daha çox uyğun gələnlər olacaqdır. Monteskyönün müasirləri sübut etməyə çalışırdılar ki, o, özünün hakimiyyətin bölgüsü nəzəriyyəsini İngiltərədən tanıdığı və şübhəsiz, əsərlərinə bələd olduğu Sviftdən götür- müşdür 1
baxışları ilə doğrudan da çox oxşarlıqlar varsa, bu, onu öz nəzəriyyəsinin həqiqi yaradıcısı hüququndan əsla məhrum etmir. Axı, Lamark özünün məşhur təsnifatını hələ Dar- vindən əvvəl yaratmışdı, lakin bu, Darvinin xidmətlərini heç də azaltmır. Bəlkə də elə bir fikir tapmaq çətindir ki, onu hamının sərvəti etmiş dahi tədqiqatçıdan əvvəl kimsə bu və ya digər formada söyləməmiş olsun. Bütün məsələ məhz formanın novatorluğunda və hətta məlum bir fikrin müəllif tərəfindən necə inandırıcı şəkildə ifadə olunmasındadır, fikrin inkişaf etdirilməsində və onu yaymaq bacarığındadır. Təsadüfi deyil ki, ədəbiyyat sahəsində mülkiyyət müəllif
1
mans in Atthens and Rome.
72 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Azadlıq idarəetmənin heç bir formasından ibarət deyildir: o, hər bir azad insanın ürəyindədir. Jan Jak Russo fikirlərinin ifadə formasına olan hüquq kimi müəyyən edilir. Hər halda, Avropa hakimiyyət bölgüsü nəzəriyyəsi ilə məhz Monteskyönün kitablarından tanış olmuşdur və bizim günlərədək uğurla bəhrələndiyi azadlığa və qanunçuluğa görə xeyli dərəcədə ona borcludur. XVIII əsrin 60-cı illəri- nin əvvəllərində Jan Jak Russonun, demək olar ki, eyni vaxtda üç çox mühüm əsəri – “Yuliya, yaxud Ye- ni Eloiza” romanı, “İctimai müqavilə” nəzəri əsəri və “Emil, yaxud Tərbiyə haqqında” pedaqoji traktatı çapdan çıxmışdır. Bunların arasında “İctimai müqavilə, yaxud Siyasi hüququn prinsipləri” yekunlaşdırıcı və eyni zamanda, gəldiyi nəticə- lərə görə müəllifin ən cəsarətli əsəridir. Onun əsasını belə bir fikir təşkil edir: zorakılıq hüququn mənbəyi ola bilməz. Russonun əsas tezisi ondan ibarətdir ki, insan azad doğul- muşdur və hətta kölə olduqda da ancaq “təbiətinə rəğmən” belə olur, çünki “kölələri güc yaratmışdır, kölələrin qor- xaqlığı onları həmişəlik kölə etmişdir” 1 . Russo Allah vergisi olan hakimiyyəti qəbul edir, lakin eyni zamanda deyir ki, insan gücə boyun əyməməlidir, hər şey ancaq qanunla baş verməlidir. Bax, buna görə də insanı azadlıqdan məhrum etməyə və cəmiyyətdə azadlığı məh- dudlaşdırmağa doğru aparan ictimai müqaviləni (bu ifadə siyasi leksikona iudaizmdən “Allahın Avraamla müqaviləsi” formasında daxil olub) qeyri-təbii tərzdə qurmağa heç kimin haqqı yoxdur.
1
Ж.Ж. Руссо. Общественный договор или Принципы политического права, книга 1, глава 2.
73 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru Russo ictimai müqaviləni bəşər övladının özünümühafi- zəsinin əsası kimi təqdim edir, nəticədə assosiasiyanın elə bir forması yaranır ki, o, “şəxsiyyəti və assosiasiyanın üzv- lərindən hər birinin əmlakını bütün ümumi qüvvə ilə müdafiə edir, qoruyur və bunun sayəsində hər bir kəs hamı ilə birləşir, lakin yalnız özünə tabe olur və əvvəllər olduğu kimi, yenə də eyni dərəcədə azad olaraq qalır” 1 . Yəni, azadlıq insanın Allah tərəfindən bəxş edilmiş təbii vəziyyətidir, lakin Hobbsun “hamının hamıya qarşı müharibəsi” şəraitində fərd üçün cəmiyyətdə öz yerini müəyyənləşdirmədən mövcud ol- maq son dərəcə çətindir. Artıq deyildiyi kimi, ictimai müqavilə assosiasiya forma- sı, başqa sözlə, elə bir cəmiyyət yaradır ki, burada hər kəs ic- timai inkişafın xeyrinə öz hüquqlarının bir hissəsindən məh- rum olaraq, özünün fərdi azadlığını və müstəqilliyini qoru- yub saxlayır. Bununla yanaşı, cəmiyyətdə bərabərlik təmin olunur, belə ki, hər bir kəs başqalarına nə qədər verilmişsə, bir o qədər alır. Russo ictimai müqaviləni aşağıdakı tezislə əsaslandırır: “Bizim hər birimiz öz şəxsiyyətini və özünün bütün qüvvələrini ümumi sərvətə və ümumi iradənin ali rəh- bərliyinin ixtiyarına veririk və nəticədə hər bir üzv birlikdə bizim hamımız üçün tamın ayrılmaz hissəsinə çevrilir” 2 . Russonun traktatının bu seqmenti Monteskyönün ümumi ri- fah naminə fəaliyyət haqqında müddəalarını xatırladır. Hə- min məsələdə hər iki filosof eyni mövqelərdən çıxış etmişdir. Bütövün bir hissəsinə çevrilən fərdin üzərinə ikili öhdəlik- lər qoyulur. Bir tərəfdən, o, fərdi şəxslərə münasibətdə suve- renin (xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, “suveren” dedikdə
1 Ж.Ж. Руссо. Общественный договор или Принципы политического права, книга 1, глава 6.
2 Yenə orada. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|