Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
59 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru
onu cəmiyyətə verdikdə, siyasi cəmiyyət və ya vətəndaş cəmiyyəti meydana gəlir” 1 . Lokk hesab edir ki, təbiətən azad olan insan öz razılığı ol- madan siyasi hakimiyyətə tabe edilə bilməz. Fərd özünü və- təndaş cəmiyyəti ilə yalnız o halda bağlayır ki, o, özü kimi təhlükəsiz və firavan həyatın qorunub saxlanılması məqsədi ilə birləşmiş insanların birliyində yaşamaq istəyir. Belə birliklər yaratmaqla insanlar vahid siyasi orqanizmi təşkil edirlər ki, burada da əksəriyyətin yerdə qalanların hamısının əvəzinə hərəkət etməyə, qərar qəbul etməyə ixtiyarı var. Tamamilə aydındır ki, çoxluğun tam vahid kimi çıxış etməyə qadir olmadığı cəmiyyətlər tezliklə süquta məhkumdur. Müvafiq su- rətdə, bərabər insanların ittifaqı ilə yaradılan qurumlar ola- raq, dövlətlər o çoxluğun mənafelərini ifadə edir ki, bu siyasi orqanizm onun könüllü ittifaqı ilə formalaşmışdır. Deməli, insanın ixtiyarındakı mülkiyyətdən təbii vəziyyətdə istifadə etmək təhlükəsiz olmadığına görə, o, təhlükəsizliyi və həya- tının saxlanması, azadlığı və mülkiyyəti naminə öz azad- lığından əl çəkməyə və cəmiyyətin bir hissəsinə çevrilməyə hazırdır. Lokkun bu mülahizələri fərdin azadlığı barədə Hobbsun mövqeyini müəyyən dərəcədə təkrarlayır. Lokk dövlət idarəçiliyi formasını qanunverici hakimiyyət- dən asılı olan, yəni ali hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirənlər tərəfindən müəyyən olunmuş forma hesab edir. Dövlət for- ması – demokratik, oliqarxik və monarxiya, habelə seçkili monarxiya forması məhz bundan asılı idi.
1
60 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Ali hakimiyyət olaraq, qanunverici hakimiyyət xalqın hə- yatı və sərvətinə münasibətdə despotik ola bilməz. O, ictimai rifahla məhdudlaşdırılıb və ancaq cəmiyyətin firavanlığının təmin edilməsinə yönəldilmişdir. Lokk yazır ki, “mütləq despotik hakimiyyət və ya müəyyən edilmiş daimi qanun- larsız idarəetmə cəmiyyətin və hökumətin məqsədlərinə heç cür uyğun ola bilməz, çünki insanlar yalnız öz həyatını, azadlığını və əmlakını qoruyub saxlamaq üçün, hüquq və mülkiyyət haqqında müəyyən olunmuş qanunların köməyi ilə öz əmin-amanlığını və dincliyini təmin etmək üçün cəmiyyət və hökumət naminə təbii vəziyyət azadlığından imtina etmiş və özlərini müvafiq tellərlə bağlamışlar” 1 . Lokk insanların yaratdıqları, tanıdıqları və müxtəlif kol- liziyaların həlli üçün xeyirxahlıq və cəza tədbirləri kimi tətbiq edilməyə özlərinin ümumi razılığı ilə icazə verilmiş ümumi qanunu dövlətin məzmununu təşkil edən ilk əlamət sayırdı. Sözün əsl mənasında, Qanun, ümumən, vətəndaş cə- miyyətindən və ya insanların təsis etdikləri qanunverici orqandan irəli gələn hansısa bir təlimat deyildir. Yalnız o aktın qanuni titulu var ki, o, şüurlu varlığa onun öz mənafe- lərinə uyğun olan və ümumi rifaha xidmət edən davranış qaydasını göstərir. Əgər təlimatda belə norma yoxdursa, o, qanun sayılmır. Bundan başqa, ali hakimiyyət insanı onun mülkiyyətinin bir hissəsindən və ya hamısından məhrum edə bilməz. Xü- susi mülkiyyət şəxsiyyətin həyat fəaliyyətinin imtiyazlı sahə- sidir: hökumət onun qorunmasına və təhlükəsizliyinə təminat verməlidir. Eyni zamanda, dövlətdə hansı hakimiyyət olursa- olsun, onun öz təbəələrinin razılığı olmadan əmlakından isti- fadə etməyə ixtiyarı yoxdur, çünki bu, dövlətin bütün niyyə-
1
Дж.Локк. Два трактата о правлении, книга 2, глава 11.
61 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru tinin həyata keçirilməsinə, yəni, onun vətəndaşlarının mül- kiyyətinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə maneə törədir. Əgər kiminsə ağlına gələn vaxtda başqasının mülkiyyətindən istifadə etməyə ixtiyarı varsa, onda hansı mülkiyyət hüqu- qundan söhbət gedə bilər. Sonralar liberalizmin əsas prinsip- lərindən birinə çevrilən xüsusi mülkiyyət hüququ müasir dünyada demokratik cəmiyyətin bazisidir. Lokk hakimiyyətin qanunverici və icra qollarının bölgü- sünün tərəfdarıdır. Belə ki, onun fikrincə, “hakimiyyətdən yapışıb qalmağa meyilli olduğuna görə, tamah həddindən çox ola bilər, bu halda, qanunlar yaratmaq səlahiyyəti olan şəxslər həmin qanunların icrası hüququnu da öz əllərində cəmləşdirmək istəyərlər ki, qanundan həm o, yaradılarkən, həm də onun icrası zamanı öz şəxsi faydası üçün istifadə etsinlər” 1 . Lokk qanunverici hakimiyyəti ali hakimiyyət hesab edir, çünki “başqaları üçün qanunlar yarada bilən onlardan üstün olmalıdır” 2 .
güclü və zəif tərəfləri ilə birlikdə erkən burjua inqilabları ideologiyasının klassik ifadəsi idi. Bu təlim XVII əsrin siyasi-hüquqi biliyinin və qabaqcıl elmi fikrinin bir çox nailiyyətlərini əxz etmişdi. Lokk bu nailiyyətləri sadəcə, toplamaqla kifayətlənməmiş, həm də İngiltərədə inqilabın verdiyi tarixi təcrübəni nəzərə almaqla dərinləşdirmiş və yenidən işləmişdir. Beləliklə, onlar sonrakı, XVIII yüzilliyin – Maarifçilik əsrinin və yeni dövrün iki ən böyük inqilabının – Fransa və Amerika inqilablarının siyasi-hüquqi həyatının yüksək praktik və nəzəri sorğularına cavab vermək üçün yararlı olmuşdur.
1
Дж.Локк. Два трактата о правлении, книга 2, глава 11. 2
Yenə orada, fəsil 13. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|