Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
62 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
§ Ş.MONTESKYÖ QANUNLARININ RUHU VƏ J.J.RUSSONUN İCTİMAİ MÜQAVİLƏSİ
Yeni dövrün Qərb demokratiyasının əsasını Maarifçilik epo- xasının iki ən böyük nümayəndəsinin – Şarl Monteskyönün və Jan Jak Russonun baxışları təşkil edir. Fransız filosofu, tarixçi, hüquqşünas, XVIII əsr maarifçilərinin yaşlı nəslinin nümayən- dəsi Şarl Lui Monteskyö (1689-1755) Fransa burjuaziyasının mötədil müxalif dairələrinə qoşulmuşdu, feodal qaydalarına, mütləqiyyətə və feodal-klerikal ideologiyasına qarşı çıxırdı. O, “mantiya zadəganları”na, yüksək məhkəmə məmurlarına mənsub olan qədim əsilzadə ailəsində doğulmuşdu. T.Hobbsun irəli sürdüyü və indiyədək aktual olan hakimiyyət bölgüsü nəzəriyyəsini məhz Monteskyö inkişaf etdirmişdir. Yeni dövr siyasi fəlsəfəsinin digər nümayəndəsi Jan Jak Russo (1712-1778) sosial ədalət uğrunda alovlu mübariz, Böyük Fransa inqilabı ideologiyasının istər-istəməz əsası olmuş fəlsəfi-siyasi traktatların müəllifidir. Azadfikirli və feodal-mütləqiyyət rejiminin tənqidçisi ki- mi tanınan, “İran məktubları” romanının (1721-ci il) Hollan- diyada anonim nəşrindən sonra onun müəllifi olduğunu eti- raf edən Monteskyö, həm də geniş ədəbi şöhrət qazanmışdır. Monteskyö “İran məktubları”nda uydurma fars səyyahlarının dili ilə Fransadakı mövcud qaydaları, siyasi özbaşınalığı, XIV Lüdovikin sarayındakı əxlaqsızlığı, tamahkarlığı, azadlığın qəddarcasına boğulmasını və kilsənin yadfikirlilərə divan tutmasını çox ustalıqla masqaraya qoyurdu. Müəllif öz etiraz səsini təkcə krala qarşı deyil, o vaxtlar katolik irticasının mərkəzi olan Vatikana qarşı da ucaldırdı.
63 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru “Qanunların ruhu haqqında” traktat (1748-ci il) Montes- kyönün yekun fəlsəfi əsəri olmuşdur. Burada o, öz fəlsəfi, sosial, hüquqi, iqtisadi və tarixi baxışlarını ümumiləşdirərək sistem halına salmışdır. Müasirlərinin etirafına görə, Ş.Monteskyönün kitabı bütün mütərəqqi ruhlu fransızların “başını gicəlləndirmiş” və Sorbonna (Paris Universiteti) irticaçıları və Vatikan ruhaniləri tərəfindən pislənmişdir. Monteskyö əsərində yazır ki, digər xilqətlər kimi, insan da daim qanunlarla idarə olunur, amma eyni zamanda, “ağıl- kamal verilmiş məxluq kimi o, Allahın qoyduğu qanunları durmadan pozur və özünün müəyyən etdiyi qanunları dəyiş- dirir” 1
sofların təyin etdikləri və qanunvericilərin yaratdıqları qa- nunların daim təsiri altındadır. Hobbsun “hamının hamıya qarşı müharibəsi”nin ziddinə olaraq, Monteskyö insan həyatının dörd təbii qanununu irəli sürür. O, ilk növbədə, insanın əmin-amanlıq şəraitində yaşa- mağa çalışmasını, ikincisi, özünə qida əldə etməyə çalışma- sını, üçüncüsü, insanların bir-biri ilə ünsiyyətdə olmağa səy göstərməsini, yəni “bir adamın digərinə ünvanlanmış xahişi- ni” fərqləndirir. Nəhayət, Monteskyö insanın cəmiyyətdə yaşamaq istəyini dördüncü təbii qanun adlandırır. Məhz cəmiyyətdə yaşamaq dövlət idarəçiliyi formalarını yaradır. Bu kontekstdə filosof idarəetmənin üç formasını – respubli- ka, monarxiya və istibdad formalarını vurğulayaraq izah edir ki, “respublika idarəetmə üsulunda ali hakimiyyət ya bütün xalqın, yaxud da onun bir qisminin əlində olur; monarxiya üsulunda idarəetmə bir nəfərin əlində olur, lakin o, müəyyən edilmiş dəyişməz qanunlar vasitəsilə idarə edir; istibdad
1
64 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
üsul-idarəsində isə heç bir qanun və qayda olmadan, hər şey bir şəxsin iradəsi və istəyi ilə gedir” 1 . Monteskyönün yazdığı kimi, demokratik idarəetmənin əsas prinsipi ondadır ki, “xalq öz müvəkkillərini, yəni dövlətin vəzifəli şəxslərini özü seçir” 2 . Monteskyö xalqı öz hakimiyyətinin bir hissəsini verməli olduğu şəxslərdən birini seçməyə qadir olan ən yaxşı seçici hesab edir. Hamıya məlumdur ki, demokratiyanın əsası açıq və şəffaf səsvermədədir. Hələ Siseron deyirdi ki, Roma Respublika- sındakı gizli səsvermələr onun süqutunun başlıca səbəblərin- dən biri olmuşdur. Monteskyö səsvermə barədə yazır: “Seçki bülletenlərinin verilməsi formasının özünü müəyyənləşdirən qanun... demokratiyanın əsas qanunları sırasına aiddir” 3 .
etmək səlahiyyətinin ancaq xalqa məxsus olduğunu nəzərdə tutan qanun da demokratiyanın əsas qanunlarına aiddir” 4 .
masında demokratik rəhbərlik zəruridir, lakin eyni zamanda, onun qanunları qoruyan təsisatlara ehtiyacı var. “Zadəganlara xas avamlıq, onların mülki hakimiyyətə diqqətsizliyi və nif- rəti elə bir idarənin olmasını zəruri edir ki, o, daim qanunları onların məhv ola biləcəyi unutqanlıq zülmətindən çıxarar- dı”
5 . İstibdad üsul-idarəsi olan dövlətlərdə belə idarələr yoxdur, çünki orada qanunun hökmranlığı prioritet deyildir. Ona görə də belə dövlətlərdə qanunçuluğun qorunmasında əsas rol çox vaxt dinə, bəzən isə adətlərə keçir.
1
2
Yenə orada.
3 Yenə orada, fəsil 3.
4
Yenə orada, fəsil 2 . 5 Yenə orada, fəsil 4. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|