Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aleksis de Tokvil
65 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru
Bəzi məsələlərdə Lokku təkrarlayan Monteskyö xalq dövlətinin, yəni demokratiyanın əsasını qanunların impera- tivliyində görür, belə ki, onlara əməl edilməməsi dövləti labüdən məhvə doğru aparır. Filosofun qeyd etdiyi kimi, demokratik idarəetmə fəzilətə əsaslanır, məhz onun yoxluğu vaxtilə ingilislərə “ölkədə demokratiyanı bərqərar etməyə” mane olmuşdur. Yunanıstanda isə siyasi xadimlər fəzilətdən savayı, demokratiyanın heç bir başqa dayağını tanımırdılar, buna görə də orada dövlət idarəçiliyi daha uğurlu idi. İstibdad dövlətlərə gəl- dikdə isə, onlarda idarəet- mənin ən mühüm prinsipi qorxuya əsaslanır. Fəzilət belə dövlətə yaddır, ona lü- zum yoxdur, monarxiya idarə üsuluna xas olan şərəf isə təhlükəlidir. Ona görə də Monteskyö bildirir ki, “insanlardakı hər cür cəsurluğu qorxu ilə boğmaqla və onlardakı mənliyin kiçicik belə qığılcımını söndürməklə” 1 istibdadlarda qiyam- ların və inqilabların qarşısını almaq mümkündür. Demokratik cəmiyyətdə fəzilət tərbiyə etmək daha çətindir. Lakin onun olması ictimai başlanğıcı nəcibləşdirir və təkmil- ləşdirir. Monteskyö fəziləti “qanunlara və Vətənə məhəbbət, ictimai rifahın şəxsi rifahdan daim üstün tutulmasını tələb edən məhəbbət” 2 kimi müəyyən edir. O vurğulayır ki, kritlilər Vətəni ananın öz övladlarına məhəbbətinin mənasını verən sözlə adlandırırdılar 3 . Bununla belə, respublikaya məhəbbət hissi hər bir vətəndaşa müyəssər olur. Fəzilətin əsasını ictimai rifahın təmin olunması istəyi təşkil edir, yəni, “şəxsi
1
Ш.Монтескье. О духе законов, книга 2, глава 9.
2 Yenə orada, 4-cü kitab fəsil 5. 3 Yenə orada, 8-ci kitab fəsil 11.
66 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
ehtiraslarımızı nə qədər az ödəsək, ümumi ehtiraslara bir o qədər çox vermiş olarıq” 1 . Ümumi rifah ictimai konsensusu və sabit inkişafı dəstəkləməyə qadir olan fərdin üstün tutduğu cəhətlərin əsasını təşkil edir. Belə təfəkkür qabiliyyətinin formalaş- masında ən böyük xidmət tərbiyənin varisliyinə məx- susdur. Nəsildən nəslə keçən demokratik təfəkkür tərzi uşaqlarda vətənpərvərlik tərbiyə edir ki, bu da gələcəkdə fərdi dövlət idarəçiliyinin daha təkmil modelinin qurul- masına istiqamətləndirmək üçün zəmin yaradır. Bununla yanaşı, mənəvi-əxlaqi komponentlərin qorunub saxlanıl- masının, milli arxetipin, o cümlədən, milli “Mən”in müəy- yən edilməsində əxlaqi meyarların rolunun dövlətin inkişafı və sabitliyi üçün xüsusi əhəmiyyəti vardır. Çünki Monteskyönün yazdığı kimi, “xalq özünün meydana gəl- diyi dövrdə cılızlaşmır; o, yalnız yetkin insanların əxlaqı artıq pozulduqda məhv olur” 2 . Monteskyö vətənpərvərliyi demokratik idarəetmənin özülü- nü təşkil edən bərabərlikdə görür. Firavan demokratiyalar ictimai həyatda sadəliyi bərqərar edərək, qapıları dəbdəbə və gedonizm üçün açır. Qədim Afina və Romanın dövlət idarəçi- liyi təcrübəsi yox olub getməmişdir, belə ki, müasir dünyada, postindustrial cəmiyyətlərdə dəyərlərin və relyativizmin iyerarxiyası müəyyən edilərkən onların hibridləşdirilməsi hallarına tez-tez rast gəlinir. Lakin məlum olduğu kimi, tarix həmişə keçilmiş yolun təkrarından ibarətdir, hər bir ictimai- siyasi və sosial-iqtisadi formasiyada ötən dövrlərin tarixi xüsusiyyətləri özünü yeni, bəzən də analoji dönüşdə göstərir.
1 Ш.Монтескье. О духе законов, книга 5, глава 2. 2
Yenə orada, 4-cü kitab, fəsil 5.
67 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru Monarxiyalarda və istibdad rejimlərində insanlar bəra- bərlik barədə düşünmürlər, çünki hər bir kəs, hətta ən yoxsul sosial təbəqənin nümayəndəsi də yalnız digərlərinin üzərində hökmranlıq üçün yüksəlməyə çalışır, demokratik rejimlərdə isə sosial amil kimi və qanunla müəyyən edilən bərabərlik və mötədillik ideyaları başlanğıcdan aşılanır. Monteskyöyə görə, demokratiyanın əsasında “sərt və sadə” adətlər dayanmalıdır. İctimai tərəqqiyə və təkmil- ləşməyə yalnız belə adətlərin olması təkan verir. Başqa sözlə, ucalan inkişaf müstəvisi ilə ictimai tərəqqi, siyasi və iqtisadi sistemlərin yüksələn xətlə dəyişməsi sabit və yüksək əxlaqi meyarlar olduqda mümkündür. Hətta “hər hansı inqilab olduqda və dövlətə yeni forma verildikdə də, bütün bunlar ancaq sonsuz səylər və zəhmət vasitəsilə, nadir hallarda isə adətlərin pozulduğu təqdirdə baş tuta bilərdi” 1 .
borclu olduğu istibdad dövləti və monarx xalq üzərində hökmranlıq etsə də, hər halda, idarəetmənin daha mədəni tipi olan monarxiyanı ayrıca fərqləndirir. Bu idarəetmə formalarında ali hakimiyyətin ümumi şəkildə eyni olmasına baxmayaraq, onlar itaətin xarakteri baxımından fərqlənir. Monteskyö yazır ki, istibdad dövləti ilə müqayisədə mo- narxiya dövlətlərində insanlar daha savadlı, onların nazirləri isə işlərdə daha bacarıqlı və təcrübəlidirlər. Monteskyö öz əsərində atalar və övladlar əbədi problemi- nə toxunaraq hesab edir ki, demokratik cəmiyyətdə gənclərin daha yaşlı nəslin qarşısında hesabat verməsi zəruridir ki, bu da adətlərin saxlanılmasına kömək edir. Ataların və övlad- ların belə “əməkdaşlığı” hər iki tərəfi çəkindirir: “birinciləri
1
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|