Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
68 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
– ahıllara hörmətə görə, sonuncuları isə – özlərinə hörmətə görə” 1 . Filosofun bu sözlərini inqilabi meyillər ehtimalını azaltmaq, sürətli transformasiyalara və düşünülməmiş hərə- kətlərə psixoloji cəhətdən meyil göstərən gənclərin iddiala- rını “söndürmək” üsuluna işarə kimi də şərh etmək olar. Belə ki, praktikanın göstərdiyi kimi, istənilən inqilab və ya iddialı ideya onun orbitinə “yeni ideya”nı daha mütəhərrik etməyə, məqsədlərə nail olmağı və bunlara doğru aparan yolların axtarışını isə daha səmərəli etməyə qadir gənc insan qrupları cəlb edildiyi halda uğurlu olur. Bərabərliyin olmaması demokratiya prinsipinin pozulma- sını şərtləndirir və bununla yanaşı, elə bir vəziyyət yaranır ki, bu zaman hər bir fərd idarə etmək üçün seçilmiş adama tay olmağa çalışır. Yəni, cəmiyyət daha hakimiyyətdə olanın ob- razında siyasi, iqtisadi və sosial proqramların əsas inteqrator- larını görmür. Belə hal baş verdikdə, demokratiyanın yerini anarxiya tutur, xalq hər şeyi özü etmək istəyir: “Senatın əvəzinə məşvərət keçirmək, məmurların əvəzinə idarə etmək və hakimlərin əvəzinə mühakimə etmək” 2 . Odur ki, demokratiya həm dövlətdə təkbaşına rəhbərliyin meydana gəlməsinə doğru aparan qeyri-bərabərlik ruhundan, həm də müstəbidliyin meydana gəlməsini şərtləndirən bəra- bərlik ruhunun ifrat hallarından ehtiyat etməlidir. Monteskyö deyir ki, bərabərlik insanlara xas xüsusiyyət deyil, hərçənd ki, onlar doğulduqları gündən bərabərdirlər. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra və ictimai transformasiyaların təsiri nəticə- sində insanlar bərabərlik çərçivəsindən kənara çıxırlar və onları əvvəlki vəziyyətə yalnız qanun qaytara bilər.
1
2
Yenə orada, 8-ci kitab, fəsil 2.
69 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru Əgər demokratik dövlətlər və monarxiya dövlətləri on- ların varlığı prinsiplərini pozan hallar nəticəsində məhv olursa, istibdad dövlətləri “özünün daxili qüsuru nəti- cəsində” 1 məhv olur. Monteskyö yazır ki, demokratiyalarda xalq istədiyi hər şeyi etməkdə azaddır. Lakin cəmiyyətdə həqiqi azadlıq “istəməli olduğunu etmək və istəməli olmadığını etməyə məcbur olunmamaq” 2 imkanının olması deməkdir. Buna baxmayaraq, azadlıq və müstəqillik arasında fərq var, çünki azadlıq qanunun yol verdiyi hər şeyi etmək hüququ verir, yox, əgər vətəndaş qanunsuz, qadağan olunmuş bir iş görürsə, bununla da o, öz azadlığını məhdudlaşdırır, çünki digər vətəndaşlar da belə hərəkət edə bilərlər. Bununla əlaqədar Russonun belə bir fikrini xatırlamaq yerinə düşər ki, bir nəfərin hüquqları və azadlığı digərinin hüquqlarının və azadlığının başlandığı yerdə qurtarır. Monteskyö deyir ki, hər bir dövlətin müəyyən məqsədi olur. Sonra o, siyasi azadlığa nail olmağı öz səylərinin bila- vasitə məqsədi kimi qarşıya qoyan xalq barədə mühakimə yürüdür. Budur, xalq öz məqsədinə çatmışdır, bu azadlığı təmin etmək üçün zəruri şərtləri isə onun konstitusiyasında aynadakı kimi görmək olar. Burada biz “Qanunların ru- hu”nun ən dəyərli hissəsinə, hakimiyyətlərin bölgüsü barədə məşhur nəzəriyyəyə – bir qədər dəyişdirilmiş halda bu gün də dövlət hüququ haqqında elmin əsas müddəalarından birini təşkil edən nəzəriyyəyə yaxınlaşırıq. Bütün Avropa ölkələri qanunvericilərinin bu nəzəriyyəyə yiyələnməsi qanunçulu- ğun və azadlığın bərqərar olmasına xeyli kömək etmişdir. Monteskyö yazır: “Hər bir dövlətdə hakimiyyətin üç növü
1
2
Yenə orada, 11-ci kitab, fəsil 3.
70 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
var: qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətləri. Siyasi azadlıq yalnız o halda təmin edilə bilər ki, dövlətdə heç bir hakimiyyət öz səlahiyyətlərindən sui-istifadəyə qadir olma- sın, bu sonuncu məqsəd üçünsə səlahiyyətlərin lazımi surətdə bölgüsü vasitəsilə bir hakimiyyət digəri ilə məhdudlaşmalı- dır. Əgər məhkəmə hakimiyyəti icra və qanunverici hakimiy- yətlərdən ayrılmayıbsa, hələ azadlıq mövcud ola bilməz. Əgər məhkəmə hakimiyyəti qanunverici hakimiyyətlə birləş- miş olarsa, həyat və azadlıq üzərində hakimiyyət iradi olardı, çünki hakim həm də qanunverici olardı. Əgər o, icra haki- miyyəti ilə birləşmiş olarsa, hakim sıxışdıra bilərdi”. Məlum olduğu kimi, qanunilik və ədalətlilik anlayışları ayrı-ayrı hallarda uyğun gəlməyə bilər. Fiziki varlıq olan insan öz fəaliyyətində təbiət qanunlarına tabedir. Monteskyö yazırdı: “İnsanın hərəkətlərini iqlim, din, qanunlar, hökumət sərəncamları, ötən hadisələrin nümunələri, adətlər, vərdişlər idarə edir”. Bütün bu sadalanan amillər üzvi surətdə bağlıdır və daimi qarşılıqlı əlaqədədir. Deməli, insan qanunları və hü- quq da ətraf mühitin şəraiti ilə müəyyən nisbətdə olmalıdır. Monteskyönün əsərinin məqsədini də bütün bu mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələrin tədqiqi təşkil edir. Məsələn, o, yuris- prudensiya tarixinin hüdudlarından çox-çox kənara çıxaraq, ictimai hadisələrin hərtərəfli şəkildə öyrənilməsini qarşısına vəzifə qoyur və bununla da müasir sosiologiyanın, bir növ, müjdəçisi kimi çıxış edir. O, mücərrəd sxemlər və poetik xülyalar yaratmır, əksinə, gerçəkliyi olduğu kimi öyrənməyə çalışır, lakin eyni zamanda, güman edir ki, bu gerçəkliyin başa düşülməsi və keçmişin təcrübəsi bəşəriyyətə çox şey öyrədə və onu ciddi səhvlərdən çəkindirə bilər. Ona görə də filosof insanları, xüsusən daim nəzərdə tutduğu fransızları “öyrətmək üçün” qarşısına praktik məqsədlər qoyur. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|