Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anri Fransua Bek
77 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru monarxiya yalnız öz çərçivəsinə qapanıb qalır. Lakin o, ümu- mi qayda kimi, belə bir tezis irəli sürür ki, demokratik ida- rəetmə kiçik, aristokratik idarəetmə orta, monarxiya idarəet- məsi isə böyük dövlətlər üçün yararlıdır. Russonun fikrincə, “xalq həmişə yaxşı idarə edə bilsəydi, onun idarə edilməyə ehtiyacı olmazdı”. Əgər həmin tezisin sözbəsöz izahına əsaslansaq, onda bu, belə səslənər: “Əsl demokratiya heç vaxt olmayıb və belə şey heç vaxt olma- yacaqdır” 1 . Monteskyö kimi, o da demokratiyanı fəzilətdə görür, çünki demokratiya ictimai vəziyyətdə və əmlak vəziy- yətində adətlərin sadəliyinin və bərabərliyin üstün olduğu demokratik idarəetmənin mövcudluğu üçün zəmin yaradır. Russo demokratiyanın kiçik dövlətlər üçün daha yararlı olduğunu vurğulayaraq, belə dövlətin əsas xüsusiyyətini dəbdəbənin yoxluğunda görür. Axı, dəbdəbə “ya var-dövlətlə yaradılır, yaxud da var-dövləti zəruri edir; dəbdəbə eyni zamanda həm varlının, həm də yoxsulun əxlaqını pozur, birini sərvətlərə malik olmaqla, digərini onların həsrətində olmaqla; dəbdəbə Dövlətin bütün vətəndaşlarını onun əlindən alır ki, onların bəzilərini digərlərinin kölələrinə, hamını isə bədgümanlığın kölələrinə çevirsin” 2 .
başqa təfsirdə söyləmiş və ən ifrat zorakılıq və sinfi düş- mənləri amansızcasına qırmaq yolu ilə bərabərliyə nail olmağa çağırmışdı: “Varlılara və onların əlaltılarına, burjua zi- yalılarına qarşı, dələduzlara, müftəxorlara və xuliqanlara qarşı ölüm-dirim müharibəsi aparılmalıdır... Varlılarla dələduzlar bir medalın iki üzüdür, kapitalizmin bəsləyib yetişdirdiyi
1
Ж.Ж.Руссо. Общественный договор или Принципы политического права, книга 3, глава 4.
2
78 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Azadlıq və sağlamlığın bir ümumi cəhəti var: onları yalnız çatışmayanda lazımınca qiymətləndirirsən. Anri Fransua Bek tüfeylilərin iki başlıca zümrəsidir. Bu cəhətdən hər bir zəiflik, hər bir tərəddüd, hər bir sentimentallıq sosializm qarşısında ən böyük bir cinayət olardı” 1 .
tişaşlarına və daxili iğtişaşlara daha çox meyillidir, çünki formanın dəyişməsinə daim can atan və özünü qoruyub sax- lamaq üçün daha çox sayıqlıq və cəsarət tələb edən digər belə idarəçilik yoxdur. Avropanın yeni tarixini təhlil edərkən böyük mütə- fəkkirlə razılaşmamaq çə- tindir. Son yüz il ərzində Avropada sabit rejimlər qurmaq cəhdi hər bir tarixi dönəmdə iri işğalçılıq yürüşləri və ya dünya müharibələri ilə ara verilən çoxsaylı xalq iğtişaşlarına və vətəndaş qarşı- durmalarına tez-tez gətirib çıxarmışdır. Biz hələ demokratik dalğaların “qabarmalarına” və “çəkilmələrinə” toxunacağıq, lakin bundan sonra haqqında söhbət açacağımız demokratik baxışların başlanğıc nöqtəsi J.J.Russoya və Ş.Monteskyöyə gedib çıxır. Onlar sonrakı mütəfəkkirlərin fəaliyyəti üçün geniş meydan açmış və “bərabər doğulanlar” arasında bərabərliyin yerini fəlsəfi baxımdan göstərmişlər. Azad insan tərəfindən demokratiyanın qavranılması Rus- sonun əsərində Polşa kralının, Lotaringiya hersoqunun Polşa Seymində söylədikləri sözlərlə gözəl ifadə olunmuşdur: “Azadlığın iğtişaşlarını köləliyin sakitliyindən üstün tuturam” (Malo peri culosami libertarem quam quietum servitium). Demokratiya idarəetmənin ən yaxşı, amma çətin
1
79 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru təşkil edilən formasıdır. Russo yazırdı: “Əgər allahlardan ibarət xalq mövcud olsaydı, o, özünü demokratik qaydada idarə edərdi. Lakin belə mükəmməl idarəetmə insanlar üçün münasib deyildir” 1 . Russo aristokratiyadan danışarkən, onu üç tipə ayırır – təbii, seçkili və irsi. O qeyd edir ki, təbii aristokratiya öz inki- şafının ən başlanğıc mərhələsində olan xalqlar üçün yararlıdır, irsi aristokratiya idarəetmənin bütün formalarından ən pisidir, seçkili aristokratiya isə hamısından yaxşıdır, çünki sözün hə- qiqi mənasında aristokratiyadır. Aristokratiyanın bu növünün üstünlüyü məhz onun üzvlərinin seçkili olmasındadır ki, bu da “müdrikliklə idarəetmə”nin rəhnidir. Russo ən yaxşı və ən təbii quruluş kimi, ən müdriklərin əksəriyyəti idarə etdiyi və onların bunu seçilmişlər hüququ ilə etdiyi və idarəetmə vəzifələrini daha səmərəli şəkildə yerinə yetirdiyi quruluşun vacibliyini vurğulayır. Bu tip aristokratiyada bərabərlikdən danışmaq çətindir, çünki özlüyündə belə aristokratiya burada varlılar tərəfindən sadə və yoxsullar tərəfindən öz vəziyyəti ilə kifayətlənmək bacarığı formasında mövcuddur 2 . Russonun monarxiyada “hər şey eyni bir məqsədə doğru gedir; lakin belə məqsəd əsla cəmiyyətin firavanlığı demək deyil; və idarəetmə qüvvəsinin özü durmadan Dövlətin zə- rərinə çevrilir” 3 fikirləri demokratik prinsip və ideyaların po- pulyarlığına, onların bütün dünyada zəfər yürüşünə ciddi tə- sir göstərmişdir. Lakin bizim günlərdə özlüyündə monarxiya- lar xeyli dərəcədə ümumxalq tərəfindən seçilmiş qanunverici orqanın idarə etdiyi demokratik dövlətlərdən ibarətdir.
1
Ж.Ж.Руссо. Общественный договор или Принципы политического права, книга 3, глава 4.
2
Yenə orada, fəsil 5. 3
Yenə orada, fəsil 6.
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|