Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən

 

 

83

1‐ci fəsil 

 

Əzablı 

yollarla 

ulduzlara 

doğru 

qoyulursa və bu zaman o, az qazanc götürürsə, onda 

“Dövlət heç zaman varlı olmur, xalq isə həmişə kasıbdır”

1

. 

İdarəetmə forması vergilərin həddini müəyyən edir. Russo 

yazır: “Demokratiyalarda xalqa daha az vergi qoyulur; 

aristokratiyalarda ondan daha çox vergi qoyulur; monar-

xiyalarda o, daha böyük məşəqqətlər çəkir”

2

. Deməli, de-

mokratiyalarda hər  şey ümumi faydaya xidmət edir, 

monarxiya və aristokratiyalarda isə  şəxsi və ictimai məna-

felər qarşı-qarşıya qoyulur, cəmiyyət üzvlərini zəiflətməyə 

cəhd göstərilir. Beləliklə, coğrafi xüsusiyyətlərin səbəb 

olduğu təbii  əsaslar idarəetmə formasını  və  cəmiyyətin 

məqsədlərini şərtləndirir. 

Doğrudur, məşhur Rusiya tarixçisi, etnoqraf və etnoloqu 

Lev Qumilyov passionarlıq nəzəriyyəsində  cəmiyyətin 

inkişaf dinamikasının səbəblərini cəmiyyətdə yaşayan 

fərdlərin keyfiyyətlərində görürdü. O, hesab edirdi ki, yeni 

etnosun formalaşması, yəni onun təşəkkülü həmişə  bəzi 

fərdlərdə mühitin dəyişdirilməsinə yönəldilmiş məqsədyönlü 

fəaliyyətə daim daxili bir istəyin olması ilə bağlıdır. Özü də 

belə  fərdlər qarşıya qoyulmuş  məqsədə çatmağı özlərinin 

həyatından üstün tutur, yəni daxilindəki özünüqoruma 

instinktini boğurlar. Nadir hallarda rast gəlinən belə hallar 

növün davranış normasından kənaraçıxma deməkdir.  

Bu hal Qumilyova qədər heç yerdə və heç kim tərəfindən 

nə təsvir edilmiş, nə də araşdırılmışdır. Belə əlamətlərə malik 

olan  şəxslər özləri üçün əlverişli  şəraitdə elə  hərəkətlər 

edirlər ki, bunlar cəmlənərək,  ənənənin  ətalətini pozur və 

yeni etnosların yaranmasına səbəb olur. Bu genetik əlamətin 

                                                 

1

 

Ж.Ж.Руссо.Общественный  договор  или  Принципы  политического 

права, книга 3, глава 8.

 

2

 

Yenə orada.

 

---

 

 

84 

Ramiz 

Mehdiyev  

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

 

Əgər kəndli kral ola bilərsə, elə 

düşünmə ki,

 

artıq krallıqda 

demokratiyadır. 

 

Vudro Vilson 

doğurduğu xüsusiyyət çoxdan bəlli idi. Lakin onun təsviri 

üçün “sosial passionarlıq” terminini (“passio” – ehtiras 

deməkdir) məhz L.N.Qumilyov təklif etmişdir. 

L.N.Qumilyova görə, passionarlıq  ətraf mühiti dəyişdir-

məyə çalışmaq, yaxud fizika dilində desək, mühitin aqreqat 

halının  ətalətini pozmaq qabiliyyəti və buna çalışmaq 

deməkdir. Passionarlıq impulsu elə güclü olur ki, bu əlamətin 

daşıyıcıları – passionarilər özlərini öz hərəkətlərinin nəti-

cələrini bəri başdan nəzərə 

almağa vadar edə bilmirlər. 

Bu çox mühüm haldır və 

göstərir ki, passionarlıq 

şüurun deyil, təhtəlşüurun 

atributudur,  əsəb fəaliyyətinin quruluşunun xüsusiyyətində 

özünü göstərən  əlamətdir. Passionarlıq dərəcələri müxtə-

lifdir, lakin onun görünən və tarix tərəfindən qeydə alınan 

təzahürlərinin olması üçün passionarilər çox olmalıdır, yəni, 

bu, təkcə fərdi əlamət deyil, həm də populyasiya əlamətidir. 

Passionarlıqdan irəli gələn əməllər ümumbəşəri özünüqo-

ruma instinktinin – şəxsi və növ – olması nəticəsində edilən 

adi  əməllərdən asanlıqla seçilir. Özünü bəzən bütün ömür 

boyu güdülən bu və ya digər məqsədə  həsr etmək pas-

sionarilər üçün səciyyəvi haldır. Bu deyilənlərdən mühüm bir 

nəticə hasil olur: etnik kollektivin yerinə yetirdiyi iş onun 

passionar gərginliyinin səviyyəsinə bilavasitə mütənasibdir. 

Elə görünə bilər ki, L.N.Qumilyov passionarlığa tarixdə 

həlledici amil əhəmiyyəti verir. Lakin belə deyildir. O, 

passionarlıq haqqında təlimdən etnogenezin birtərəfli 

öyrənilməsi nəticəsində yaranmış boşluğu doldurmaq üçün 

istifadə etmişdir. 

---

 

 

85

1‐ci fəsil 

 

Əzablı 

yollarla 

ulduzlara 

doğru 

Etnik proseslərə səbəbiyyət təsirlərinin qrupları arasındakı 

nisbəti göstərməyə çalışaq. Məlumdur ki, ictimai inkişafın 

birinci və başlıca amili məhsuldar qüvvələrin səviyyəsidir, 

onların artımı istehsal münasibətlərinin dəyişməsinə doğru 

aparır.  İkinci amil coğrafi mühitdir və onu inkar etmək 

olmaz. 

Əlaqəli şəkildə bu amillər hadisələrin fərdi simasını deyil, 

sosial-tarixi proseslərin ümumi istiqamətini müəyyən edir. 

Tarixi prosesdə  məhz həmin hallar olduqca mühüm rol 

oynayır. Beləliklə, ictimai prosesdən doğan suala düzgün 

cavab almaq üçün aşağı  səviyyə amilini – hadisələrin 

məntiqini tətbiq etmək lazımdır, o, özlüyündə qanunauyğun, 

lakin yüksək səviyyəli proseslər üçün təsadüfi olan səbəb-

nəticə  əlaqələrinin qısa zəncirlərini nəzərə alır. Bu qısa 

qanunauyğunluqlar isə ikinci dərəcəli təsadüflərdən asılıdır 

və s. Qlobal proseslər nəzərdən keçirilərkən bu variasiyalara 

məhəl qoymamaq olar, amma etnogenez üçün onların nəzərə 

alınması  zəruridir. Biosferin təşəkkülünə aid olan passionar 

partlayışların rolu bax, burada üzə  çıxır. Başqa sözlə, 

passionarlıq etnogenezi müəyyənləşdirən yeganə amil 

olmasa da, bu amilin mövcudluğu məcburidir. Passionar-

lıqsız etnogenez yoxdur. Ona görə də etnogenez problemləri 

öyrənilərkən passionarlığın inkarı yanlış  nəticələrə  gətirib 

çıxaracaqdır. Təəccüblü olsa da,  cəmiyyətdə idarəetmə 

formasını  və bu və ya digər xalqın tarixi və  mədəni 

arxetiplərinə  əsaslanan dövlət hakimiyyəti obrazını  məhz 

passionarlıq müəyyən edir. 

Beləliklə, cəmiyyətin zaman çərçivəsində  hərəkəti haq-

qında elm kimi tarix cəmiyyətdə və təbiətdəki hadisələrin bəzi 

qanunauyğunluqlarını izləməyə imkan verir. Məsələn, müasir 

“qlobal ekoloji böhran sonsuz tərəqqinin mümkünsüzlüyünü 

---