Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Russo siyasi orqanizmi, yəni, dövləti nəzərdə tutur) üzvüdür, digər tərəfdən isə, suverenə münasibətdə dövlətin üzvüdür. Bununla yanaşı, fərdin təhlükəsizliyi dövlətin ümumi təhlü- kəsizliyini tələb edən ümumi işə çevrilir, çünki “bütövə to- xunmadan üzvlərindən birinə ziyan vurmaq mümkün deyildir və xüsusən də, bütövün üzvləri hiss etmədən, ona ziyan vur- maq olmaz” 1 .
imtina edilən kimi, o, dərhal bütün orqanizm, yəni, cəmiy- yətin siyasi hissəsi tərəfindən tabe olunacaqdır. Buna uyğun olaraq, fərd ümuminin xeyri və bütövlükdə azadlığın qo- runub saxlanılması naminə öz şəxsi azadlığını qismən itirir. Cəmiyyətə birləşmənin nəticəsi olaraq, insanın təbii vəziy- yətdən vətəndaş vəziyyətinə keçməsi fərdin mənəvi-əxlaqi key- fiyyətini yüksəldir. İnsanın təbii vəziyyətdə rəhbər tutduğu me- yillər və niyyətlər cəmiyyətin rəhbər tutduğu prinsiplərə tabe- liyə transformasiya olur və zəkanın səsinə çevrilir. Russo fərdin təkmilləşməsi üçün əsası, onun yüksəlməsi və hisslərinin nəcib- ləşməsi üçün imkanları belə vətəndaş vəziyyətində görür. Məhz bu vəziyyət sayəsində homo sapiens keçmişdən “onu həmişəlik dartıb çıxaran o xoşbəxt ana daim minnətdar olmalıdır” 2 . Beləliklə, vətəndaş azadlığı və mülkiyyət hüququ fiziki gücü ümumi iradənin məhdudlaşdırdığı azadlıqla əvəzləyir, zor gücünə yiyələnmək hüququ isə qanunun gücü ilə əvəz olunur. Russonun azadlıq barədə baxışlarının məziyyəti azadlığı hansısa bir “obyekt” kimi aşkar etməyə çalışan və tapmadıqda isə, onun mövcudluğunu inkar edən mücərrəd-yaradıcı yanaş-
1
Ж.Ж. Руссо. Общественный договор или Принципы политического права, книга 1, глава 7.
2
75 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru manın əksinə olaraq, filosofun özünün konkret-praktik yanaş- masında təzahür edilir. Russoda azadlıq daxili reflektiv vəziy- yət deməkdir: “İnsan özü özünün ağası olmalı, öz iradəsini özü öz üzərində tətbiq etməli, ehtiraslara hakim kəsilməlidir” 1 . İnsan tamın iradəsi ilə nə qədər təminat verilmişsə, bir o qədər azad olduğu sistemin bir hissəsinə çevrilir. Cəmiyyət formalaşan kimi insan özünü ona tabe edir və bundan sonra o, vətəndaş azadlığı ilə bərabər, mənəvi azadlıq da alır, çünki Russonun dediyi kimi, ancaq öz istəklərinin təsiri altında bu və ya digər tərzdə hərəkət edərək, kölə vəziyyətində olur. Lakin insan öz üzərində qoyulmuş qanuna tabe olaraq, azad və şüurlu varlığı təmsil edir. Ehtirasların dəf edilməsi mənəvi azadlıq deməkdir. Mənəvi azadlıq fərdə kənardan süni surətdə aşılanmır, əksinə, daxildə hasil olur və inkişaf edir. Russo tarixi baxımdan mənəvi azad- lığın formalaşması prosesini ilkin, təbii vəziyyətdən siviliza- siyalı, vətəndaş vəziyyətinə keçidlə bağlayır. Vətəndaş olaraq insan özünün təbii azadlığı ilə vidalaşır, əvəzində isə, mənəvi azadlığa qovuşur. Russo iradə azadlığı naminə, vicdan naminə fatalizmi, iradi aktların qabaqcadan müəyyən olunduğunu rədd etməklə, mexaniki materializmin və ilahiyyatın əleyhinə çıxır. İctimai müqavilə siyasi orqanizmə həyat, qanun isə hərəkət və iradə verir. Russo yazır ki, ədalət Allahdan gəlir, Allah ədalətin yeganə mənbəyidir, lakin bəşər övladı təbii ədalətlilik çərçivəsinə riayət etməyə qadir deyildir. Bu rolu qanunlar və hökumətlər yerinə yetirir. İnsanın “heç nə vəd etmədiyi adamlara heç nə ilə borclu olmadığı” 2 təbii vəziyyə- 1
Ж.Ж. Руссо. Эмиль, или О воспитании, стр.40.
2 Ж.Ж.Руссо. Общественный договор или Принципы политического права, книга 2, глава 6.
76 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
tinin əksinə olaraq, vətəndaş vəziyyətində cəmiyyət üzvləri- nin bütün fəaliyyəti ancaq Qanunla tənzimlənir. İdarəçilik formasından asılı olmayaraq, qanunlar vasitə- silə idarə edilən istənilən dövləti Russo respublika adlandırır. Monteskyö kimi, o da bildirir ki, siyasi qanunlar yaradılması üçün xalqa cəmiyyətin istəklərini daha yaxşı bilən rəhbərlər gərəkdir. “Fərdi şəxslər rifahı görür, onu rədd edirlər; xalq rifah istəyir, amma onun nədə olduğunu bilmir... Bələdçilərə hamının eyni dərəcədə ehtiyacı var” 1 .
fərqləndirir – azadlıq və bərabərlik. Onun təsəvvüründə bəra- bərlik o deməkdir ki, hakimiyyətə heç bir zorakılıq etmək ixtiyarı verilmir, cəmiyyətin üzvləri isə həddindən artıq var- lılara və həddindən artıq yoxsullara bölünməmişlər. Ona görə də Russo varlıların və əsilzadələrin əmlak və nüfuzunun həddini məhdudlaşdırmağı, lakin eyni zamanda, aztəminatlı adamlar üçün xəsisliyi və acgözlüyü cilovlamağı məqbul hesab edir 2 . Çünki onlardan birinin arasından istibdadın köməkçiləri, digərinin arasından isə müstəbid çıxır. Russoya görə, qanunverici hakimiyyət siyasi orqanizmin iradəsidir, iradəni hərəkətə gətirən qüvvə isə icra hakimiyyə- tidir. Qüvvə və iradə bir-birini tamamlayır, odur ki, onların məqsədə doğru irəliləməsini ayrı-ayrılıqda təsəvvür etmək mümkün deyildir. Russo idarəetmə formalarını demokratiyaya, aristokratiya- ya, monarxiyaya, yaxud kral idarəçiliyinə bölür. Amma bu o demək deyil ki, idarəetmənin formalarından hər biri, eləcə də
1
права, книга 2, глава 6.
2 Yenə orada, fəsil 11.
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|