Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
2005-ci ilin axırları – 2006-cı ilin əvvəllərində dünyanı bürümüş və “sivilizasiyaların toqquşması”nın gözlənildiyi barədə diskussiyaları gücləndirmiş məlum “karikatura qalmaqalları” ilə əlaqədar Russonun din haqqında baxışları maraq doğurur. O, kilsəyə öz münasibətini “İctimai müqavilə”nin dör- düncü kitabının səkkizinci fəslində qısaca şərh edir. Filosof dinin “xalq üçün tiryək” olması fikrindən uzaq idi. Bununla belə, həmin fəsildə rəsmi feodal-klerikal ideologiyaya qarşı kəskin fikirlər vardır. Əvvəla, Russo mövcud siyasi təşkilatlarla əlaqələrə görə xristianlığı kəskin surətdə pisləyirdi. Filosof xristianlığı dünyəvi həyatı, vətəndaş həyatını çox az qiymətləndirdiyinə və sağlam düşüncəyə rəğmən, demək olar, ancaq “səmavi niyyətlərlə” məşğul olduğuna görə də tənqid edirdi. İkincisi, Russo daha sonra deyirdi ki, xristian dövlətlərində kimə – dünyəvi hökmdara, yoxsa keşişə itaət edilməli ol- duğunu heç vaxt dəqiq bilmək mümkün deyildir. Ümu- miyyətlə, xristian dini, başlıca olaraq, itaətkarlığı və mütiliyi öyrədir. Xristian özünün vətəndaşlıq borcunu çox böyük etinasızlıqla yerinə yetirir; Vətənində işlərin pis, yaxud yaxşı getməsi onun vecinə deyildir. Hətta insanları kimin və necə idarə etdiyi də onun üçün vacib deyildir. Russo özünün dini baxışlarını “Savoyyalı vikarinin dininə etiqad” əsərində ki- fayət qədər dolğun şərh etmişdir. Russoya görə, əxlaq dinə əsaslanır – yalnız əxlaqlı adam fəzilətli ola bilər. O, hələ ilk əsərlərindən birində – “Elmin və sənətin dirçəlişi mənəviyyatın paklaşmasına kömək etmiş- dirmi” adlı əsərində əxlaqı elmə qarşı qoyur. Russo bəşə- riyyətin inkişafının iki müxtəlif yolunu təsvir edir: onlardan
81 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru biri elmlə bağlıdır, sənaye elmin nailiyyətləri sayəsində inkişaf edir və tərəqqi əldə olunur – bütün bunlar qeyri-həqiqi, insaniyyətsiz, pozğun sivilizasiyanı xarakterizə edir. Burada insanlar təbiətdən ayrı düşmüş, nəhənğ kütlədə toplaşmışlar, burada basırıqlıq, natəmizlik, yoxsulluq, miskinlik hökm sürür. Digər yol təbiətin qoynunda, sakit və rahat şəraitdə dinc həyat yoludur. Elə həyat ki, burada qazanc dalınca qaçmırlar, təmiz hava, bulaq suyu, gül-çiçək ətri, özünün və yaxınlarının rifahı naminə sevincli əmək kimi “əbədi dəyərlər” insan üçün daimi sərvət olaraq qalır. Xeyirxahlıq, mərhəmət, digər insanlara qayğı yalnız bu yolda möhkəmlənir – mənəvi paklıq saxlanılır. Russo “mülki din”in yeni formasını – ümumi razılıq dinini rəsmi feodal- klerikal ehkamlarına və ateist dünyabaxışına qarşı qoyurdu. Russo yazır: “Mülki dinin ehkamları sadə, azsaylı olmalı, dəqiq, izah və şərhlərsiz ifadə edilməlidir – qadir, ağıllı, fəzilətli, tədbirli və qayğıkeş Tanrı mövcuddur; axirət həyatı, möminlərin xoşbəxtliyi, bədxahların cəzalandırılması, ictimai müqavilənin və qanunların müqəddəsliyi – müsbət ehkamlar bax, bunlardır” 1 . Allaha həqiqi ibadət ona ürəkdə ibadət etmək deməkdir, yaxşı keşiş xeyirxahlığa xidmət edəndir. Fanat olmamalı, digərlərindən cəfəng adətləri sözsüz yerinə yetirməyi tələb etməməli, əksinə, real surətdə xeyirxahlıq etməli – mömin bəndənin fəaliyyətinin mənası bax, bundan ibarət olmalıdır. Russo “mülki din”in ehkamlarına bunları əlavə edirdi: bir xalqın qalan bütün dinləri inkar edən dini yoxdur, vətəndaşın vəzifəsinə zidd olmayan bütün dinlərə dözmək lazımdır. Lakin Russonun dini baxışları tam müəyyən deyildi: o, gah protestantlıqdan katolikliyə keçir, gah da rədd
1
82 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
edilmiş məzhəbə qayıdırdı ki, bu da onun ideyalarına etimadın artmasına imkan vermirdi. Monteskyö kimi, Russo da hesab edirdi ki, azadlıq bütün xalqlara müyəssər deyildir. Üstəlik, o, Yer kürəsinin bu və ya digər məkanında idarəetmə formasının təşəkkülündə coğrafi determinizm qanununun müəyyənləşdirici rolu mövqelərindən çıxış edirdi. Monteskyönün ardınca, Russo da göstərirdi ki, idarəetmə baxımından xalqın prioritetlərinin təşəkkülündə iqlimin çox böyük əhəmiyyəti var, bu isə istehlak dəyərləri ilə bağlıdır. Əkinçilik üçün əlverişli olan isti iqlim şəraitində əmək məsrəfi sıfıra bərabərdir, çünki əkin-biçin üçün az səylər və üsullar tətbiq edilir ki, bu da müstəbidliyə meyilli təfəkkür tərzinin formalaşmasına təsir göstərir. Russo vurğulayır ki, “iqlim xüsusiyyətləri ilə əlaqədar müstəbidlik isti, barbarlıq soyuq ölkələr üçün, ən yaxşı idarəetmə isə onların arasında yer tutan vilayətlər üçün yararlıdır” 1 . Russonun fikrincə, iqlim fərdlərin sosial fəaliyyətə münasibətini formalaşdırır. Onların yeməyə, dəbdəbəyə, paltara, davranış tərzinə münasibəti məskunlaşdıqları iqlim zolağının xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. İsti ölkələrdə insanlar az yeyirlər, halbuki, elə həmin ölkələrdə iqlim tez-tez dəyişmədiyinə görə, bu mötədillik geyimdə hiss edilmir. Avropalılar çoxyeyən olsalar da, geyimdə daha mötədildirlər, çünki burada iqlim dəyişkəndir. Russo yazır ki, idarəetmə üsulları öz təbiəti etibarilə fərqlənir. Cəmiyyətdə yığılan vergilərin sürətlə dövr etdiyi idarəetmə daha səmərəlidir. Belə olan halda, xalqın maliyyə vəziyyəti əlverişli olur. Lakin xalqa daim ağır vergilər
1
Ж.Ж.Руссо.Общественный договор или Принципы политического права, книга 3, глава 8.
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|