Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
41 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru Fəzilətli Şəhər, “şöhrətpərəst şəhər”dəki kimi, insanların hörmət-ehtirama nail olmaqda bir-birinə kömək etdikləri cəmiyyət deyildir. Fəzilətli Şəhər “cəhalət şəhəri”nə bənzəyən, anarxiyanın baş alıb getdiyi, rəhbərliyin və məqsədyönlü əməkdaşlığın olmadığı “kollektiv şəhər”də baş verdiyi kimi, tam azadlığa can ataraq, hər kəsin öz istədiyini etdiyi cəmiyyət deyildir. Fəzilətli Şəhər “əxlaqsızlıq şəhəri” deyil ki, burada insanlar varlığın başlanğıcını bilirlər, əsl səadətin nə olduğu və ona necə qovuşmaq barədə təsəvvürləri var, buna baxmayaraq, özlərinin bu biliyinə və inamına uyğun hərəkət etmirlər, əksinə, özlərini lap “cəhalət şəhərlərinin” sakinləri kimi aparırlar. Gördüyümüz kimi, Əbu-Nəsrin insan birlikləri təsnifa- tının açarı özünü çox aydın şəkildə göstərən etik xarakter daşıyır və iki meyara aydınlıq gətirməkdən ibarətdir. O, hə- min meyarlar əsasında “şəhərləri” belə fərqləndirir: əvvəla, əsl xoşbəxtlik haqqında biliyə münasibət, ikincisi, bu biliyə müvafiq olaraq, fəaliyyətə münasibət 1 .
əsasında qurur, sonra kosmosun harmonik quruluşu ilə ana- logiya aparır və kosmos bu analogiyalar sayəsində başa dü- şülə bilir. Vahid prinsiplər – bütün mövcudat onların əsa- sında təşəkkül tapır – Fəzilətli Şəhərin hökmdarının meydana gəlməsi vasitəsilə bu Şəhərin yaranmasında reallaşır, insanın başlanğıcı olaraq ürəyin ətrafında insan vücudu formalaşdığı kimi, Şəhər də hökmdarın ətrafında sanki, getdikcə böyüyür. Müdriklik (hikmət) belə hökmdarın vacib xüsusiyyəti, onun
1
А.Игнатенко. В поисках счастья. Общественно-политические воз- зрения арабо-исламских философов средневековья. М., Мысль, 1989.
42 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
idarəetməsinin şərti olmalıdır. Əl-Fərabi yazır: “Əgər nə vaxtsa rəhbərlikdə müdriklik olmasa, o, hətta qalan bütün şərtləri təmin etsə də, Fəzilətli Şəhər hökmdarsız qalacaq... Şəhərin özü isə məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşəcəkdir. Əgər başçıya təhkim edilə biləcək müdrik tapılmasa, Şəhər bir müddətdən sonra hökmən məhv olacaqdır”. Sirli və hələlik az tədqiq edilmiş Saflıq qardaşları (İxvan əs-səfa) dini-siyasi hərəkatının “Saflıq qardaşlarının trak- tatları” ensiklopedik əsərində əksini tapmış cəmiyyətə ba- xışları qərəzli şərhlər verilmədən, – təəssüf ki, bunlar yaşadığımız indiki dövr üçün çox səciyyəvidir, – İslam sosial-siyasi fikrinin ənənəsi ilə daha dərindən tanış olmaq istəyənlərin hamısı üçün böyük maraq doğurur. “Traktatlar” hələ hicri təqvimi ilə 370-ci ildə, yəni müasir təqvimlə 981- ci ildə məlum idi. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, onların bir hissəsinin müəllifi filosof Məsləmə ibn-Əhməd ibn-Qasım ibn-Abdulla əbu-əl-Qasım əl-Məcritidir (1007-ci ildə vəfat etmişdir). Hər halda, “Traktatlar” (hamısını, yaxud ayrı-ayrı hissələrini) Əndəl isə məhz əl-Məcriti gətirmiş və onların təbliği ilə məşğul olmuşdur. Tarix “Saflıq qardaşları”nın nə şəkillərini, nə də ətraflı bioqrafik məlumatlarını bizim üçün saxlamamışdır. Yalnız zaman – X əsr, yer – Bəsrə şəhəri və bir neçə ad məlumdur. Müasir tarixçi Tahi əl-Valinin məlumatına görə, original, “Saflıq qardaşlarının traktatı” adlı misilsiz qiyməti olan əlyazma İraqın Mosul şəhərinin vəqf kitabxanasında saxlanılır (ümidvarıq ki, müharibəyə baxmayaraq, indiyədək qalır). Saflıq qardaşlarının yaratmağa çalışdıqları Fəzilətli Şəhərin ideyasını A.İqnatenkonun adını çəkdiyim kitabındakı sözlərlə ifadə etmək olar: “Müdriklər birləşərək, həyat dənizini üzüb keçirlər”. Livan alimi Ömər Fərrux onları
43 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru “Abbasilər xilafətində baş verən sosial-siyasi və dini-siyasi münaqişələrin səbəbinin dini və etnik plüralizm olduğunu düşünən və bu fərqləri müxtəlif dinlərdən və dini cərəyanlardan götürülmüş şeylər əsasında qurulan, ümumi bir istiqamətdə əritməyə çalışmış moralist filosflar”ın bir qrupu hesab edir. Gördüyümüz kimi, bu vəzifə qloballaş- manın dini, irqi və mədəni çalarlar alan meyillərinin təz- yiqinə məruz qalan müasir sosiumlar üçün çox aktualdır. Saflıq qardaşlarının siyasi idealı cahilliyin və müxtəlif dini etiqadlara mənsubluğun doğurduğu qarşılıqlı düşmənçiliyin olmadığı bir cəmiyyət idi. Ona görə də Qardaşlar qarşılarına müxtəlif ideya cərəyanları əsasında varlığın sinkretik kon- sepsiyasını yaratmaq kimi aydın məqsəd qoymuşdular. Bu- rada mühüm cəhət odur ki, bu konsepsiyanın əsaslarından biri antik fəlsəfi irs, Platonun dövlət haqqında risalələri, Aristotelin və Pifaqorun təlimləri idi. Əlbəttə ki, onun digər əsası Quran və Məhəmməd Peyğəmbərin hədisləridir; “Traktatlar”da zərdüştiliyin, xristianlığın, induizmin və iudaizmin də təsiri duyulur. Hər şeydən göründüyü kimi, Saflıq qardaşları Fəzilətli Şəhərin obrazının şərhində tərəddüd keçirirdilər. Bir tərəf- dən, Qardaşlar onu “qeyri-adi məmləkət” kimi, insanların sırf mənəvi, ruhi birliyi kimi, digər tərəfdən isə, Yer üzündə insanların konkret birliyi kimi görürdülər. Birinci halda, Şəhər “rəzil həyat” şəraitində Dünya Ruhunun birliyinin özlüyündə, bir növ, bərpası kimi təsəvvür edilirdi və eyni zamanda, insan ruhunun ülvi, “uca” dünyaya qayıdışının şərti idi. İkinci halda, Saflıq qardaşları Fəzilətli Şəhərin əsl vətən- daşlarının real həyatda əxlaqsız hərəkətlərə yol verməməsi üçün onları necə tərbiyə etmək barədə öz baxışlarını ətraflı şərh etmişlər. Onlar insanların hər cəhətdən bərabər ola Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|