Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
zaman kəsiyində öz ardıcıllarına təklif etdiyindən əhə- miyyətli dərəcədə fərqlənirdi. Məlum olduğu kimi, yarandığı ilk gündən İslam irqi əlamətə, dərisinin rənginə və yaşına, milliyyətinə və fiziki xüsusiyyətlərinə görə insanlar arasında ayrı-seçkilik qoyulmasının əleyhinə çıxmışdır. Quranda deyilir: “Əgər Allah hər hansı bir qövmə bir pislik yetirmək istəsə, onun qarşısı heç cür alına bilməz və Ondan başqa onların heç bir hamisi də olmaz” (13:11). Cəmiyyətin ictimai-siyasi tərkib hissəsi kimi təşəkkül tapdıqdan sonra İslam elə fundamental prinsipləri dəstəkləmişdir ki, indi onlar təkcə dini ehkamlar kimi deyil, həm də fəlsəfi təlim kimi qarşıda durur. Lakin İslamın hələ VII əsrdə təklif etdiyi prinsiplər və ideyalar bizim zəmanəmizdə Qərb təfəkkürü və liberal cəmiyyət ilə təcəssüm olunur, halbuki onlar ilk dəfə ərəb dünyasında elə bir dövrdə irəli sürülmüşdü ki, o vaxtlar Avropa qüdrətli Bizansı itirirdi, germanlar isə Roma imperiyasını dirçəltməyə çalışırdılar. Məhz onda İslam demokratik yanaşı yaşamanın aşağıdakı fundamental prinsiplərini bəyan etmişdir: Güc həqiqətdədir. İslam həqiqətin gücün tərəfində olduğu barədə geniş yayılmış ideyanı inkar edir. Ədalət və qanun çox mühüm şeylərdir. Dini etiqad azadlığı və yaşamaq hüququ, fərdi mülkiyyət, habelə sağlamlıq (həm cismani, həm də əqli) pozula bilməz. Sirrin qorunmasına və şəxsi həyatın toxunulmazlığına təminat. Təqsirsizlik prezumpsiyası. Sübuta yetirilmədən heç kim cinayətdə təqsirləndirilə və ya başqa birisinin törətdiyi cinayətə görə cəzalandırıla bilməz.
39 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru İcra hakimiyyəti sisteminin məşvərətliliyi. İslam təbliğ edir ki, cəmiyyət seçim azadlığı verilmiş və həm özü üçün, həm də ətrafdakılar üçün məsuliyyət daşıyan şüurlu fərdlərdən ibarətdir. Üstəlik, İslam dünyada ideya baxımından da irəliyə doğru addım atır. XIX əsrin bəzi Qərb fəlsəfi cərəyanlarının, – məsələn, dialektik materializm və tarixilik, – fundamentalist və digər yanaşmalarının əksinə olaraq, İslam şəxsiyyəti, deməli, bəşəriyyəti ictimai və tarixi inkişafın “mühərriki” kimi qiymətləndirir. Orta əsrlərin (XI-XII əsrlər) ərəb-müsəlman filosoflarının sosiumun ədalətli və düşünülmüş quruluşuna baxışları aktu- allığını itirməmişdir, hərçənd ki, onlar bu cür quruluşu demokratiya adlandırmırdılar. Nəticə etibarilə məsələ terminlərdə deyil, konsepsiyaların məzmunundadır. Məsələn, belə sosiumun qurulması baxımından onların təfəkkürünün fəaliyyətini istiqamətləndirən ən mühüm intensiyalardan biri xoşbəxtliyə nail olmaq yollarının axtarışından ibarətdir 1 . İstər
keçmişin, istərsə də zəmanəmizin bir çox Qərb filosoflarından, siyasətçi və alimlərindən fərqli olaraq, görkəmli İslam mütəfəkkirləri ideal sosial quruluşa nail olmaq yollarını məhz mənəvi-əxlaqi baxımdan nəzərdən keçirirdilər. Buraya əl-Fərabinin Fəzilətli Şəhəri də, “İxvan əs-səfa”nın (“Saflıq qardaşları”) Fəzilətli Şəhəri də, İbn- Sinanın Ədalətli Şəhəri də, İbn-Baccənin Kamil Şəhəri də, İbn-Rüşdün Fəzilətli Şəhəri də daxildir. Sadalanmış bütün konsepsiyaları burada ətraflı araş- dırmaq vəzifəsini qarşıya qoymasam da, – hərçənd, təkrar edirəm ki, bu təcrübə bizim üçün, sosial inkişafın və ictimai
1
ния арабо-исламских философов средневековья. М., 1989.
40 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
şəxsi firavanlıq naminə idarə olunması deməkdir. Aristotel tərəqqinin maddi cəhətlərinə həddindən çox istiqamətlənmiş olan insanlar üçün qeyri-adi dərəcədə ibrətamizdir, – hər hal- da, ən mühüm məqamlar üzərində dayanacağam. Əl-Fəra- biyə görə, adamlar ən yüksək səadətə və harmoniyaya, in- sanın varlığının məqsədlərinə ancaq Fəzilətli Şəhərdə nail ola bilərlər. Elə bir şəhərdə ki, burada “insanların birliyinin məqsədi əsl xoşbəxtliyin əldə edildiyi işlərdə qarşılıqlı yardım göstərməkdir”. Fə- zilətli Şəhərin əksinə ola- raq, Əbu-Nəsrin “fəzilətsiz şəhərlər” təsnifatı da mə- lumdur. Onların üç növü mövcuddur: “cəhalət şəhə- ri” (“əl-mədinə əl-cahiliyyə”), “əxlaqsızlıq şəhəri” (“əl-mə- dinə əl-fasiqə”) və “yolundan azanların şəhəri” (“əl-mədinə əl-dallə”). Filosofun digər şəhərlərə verdiyi bu mənfi təsnifat vasitəsilə Fəzilətli Şəhərin özü haqqında da təsəvvürlərini başa düşmək olar. Fəzilətli Şəhər, “zərurət şəhəri”ndəki kimi, yaşayış və müdafiə üçün lazım olan hər şeyin əldə olunmasında əməkdaşlıq edən insanların birliyi deyildir. Fəzilətli Şəhər, “mübadilə şəhəri” əhlinin etdiyi kimi, özlərinin varlanması və zənginləşməsinə can atan insanların birliyi deyildir 1 . Fəzilətli Şəhər, “rəzalət şəhəri”ndəki kimi, yalnız yeyib- içməklə, əylənməklə, cinsi əlaqə ilə cismani həzz alan insanların əməkdaşlığı deyildir.
1
Социально-этические трактаты. Алма-Ата, 1973; Философские трактаты. Алма-Ата, 1970.
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|