Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən

 

 

766 

Ramiz 

Mehdiyev  

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

  Antropologiya – insan haqqında elm. İnsanın həyat fə-

aliyyətinin formalarının müxtəlifliyini öyrənir. Fiziki 

antropologiya, sosial antropologiya, mədəni antropolo-

giya, tarixəqədərki antorpologiya kimi bir sıra fənləri 

əhatə edir. Fəlsəfədə isə  fəlsəfi antropologiya adlanan 

ayrıca bölmə var. 

  Arxetip – qrup təfəkkürünün insan tərəfindən qeyri-tən-

qidi qavranılan standart və stereotipləri. 

  Assimilyasiya (sosiologiyada) – sosiumun bir hissəsi-

nin özünəməxsus xüsusiyyətləri itirməsi və bunların di-

gər hissədən əxz olunmuş xüsusiyyətlərlə əvəzlənməsi. 

  Autentikləşdirmə – istifadəçini səciyyələndirən para-

metrlərin, prosesin və ya məlumatların uyğunluğunun 

müəyyən edilməsi proseduru. Bir qayda olaraq, auten-

tifikasiya istifadəçinin bu və ya diğər resurslardan, 

proqramlardan, məlumatlardan istifadə hüququnu yox-

lamaq üçün tətbiq edilir. 

  Bürokratiya – M.Veberə görə, səmərəli təşkil etmənin 

ideal tipi olub, aşağıdakılarla səciyyələnir: 

- idarəetmə aparatının ixtisaslaşdırılması və vəzifələrin for-

mal bölgüsü hesabına inzibati hərəkətlərin səmərəliliyi; 

- iyerarxik nəzarət və vəzifəli şəxslərin tabelik sistemi; 

- qərarların qəbulunu müəyyən edən qanunlarda və qay-

dalarda təsbit olunmuş şəxssiz münasibətlər; 

- inzibati funksiyaların idarəetmə vasitələrinin özündən 

ayrılması. 

  Demokratiya – dövlətin idarə edilməsi forması. Birba-

şa xalq hakimiyyəti (birbaşa demokratiya) və ya xalq 

tərəfindən, yaxud xalqın müəyyən hissəsi tərəfindən 

seçilən nümayəndələr vasitəsilə (nümayəndəli demokra-

tiya) həyata keçirilir. 

---

 

 

767

Terminlər 

lüğəti 

Praktik baxımdan demokratiya dövlətin və cəmiyyətin 

inkişafı yolları barədə müxtəlif baxışları  təmsil edən və 

cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin maraqlarını ifadə edən 

müxtəlif ictimai təşkilatların və hərəkatların, siyasi parti-

yaların və elitaların sərbəst qanuni rəqabətini, bu cür təş-

kilatların, qrupların və partiyaların sərbəst formalaşması-

nı, fərdlərin aşağı təbəqələrdən siyasi elitalara düşməsinə, 

eləcə  də hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının tərkibinin 

və siyasətinin seçicilərin həqiqi iradəsinə az və ya çox də-

rəcədə dəqiq uyğunluğunu təmin etməyə çalışan qaydalar, 

prosedurlar və  şərtlər toplusudur. Demokratiyanın ilkin 

forması kiçik şəhər-dövlətlərdə birbaşa demokratiya ol-

muşdur. Birbaşa demokratiyanın antik formaları Platonun 

dövlət nəzəriyyəsində tənqid edilir. Rusiyada birbaşa de-

mokratiya nümunəsi təqribən 400 il mövcud olmuş Nov-

qorod veçe respublikası sayıla bilər. Sonralar, dövlətin 

həll etdiyi məsələlərin mürəkkəbləşməsi ilə əlaqədar, bir-

başa demokratiya, demək olar ki, hər yerdə monarxiya 

idarəetmə formaları tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılmışdır. 

  Determinizm – dünyada baş verən bütün hadisələrin, o 

cümlədən insan həyatanın bütün gedişinin Allah tərəfin-

dən müəyyən edilməsi haqqında və ya təbiət hadisələri-

nin, yaxud tarixi hadisələrin, xüsusən insanın iradəsinin 

təzahürünün Allah tərəfindən müəyyən edilməsi barədə 

təlim. Bu halda insan iradəsinin azadlığı  və onun mə-

suliyyəti üçün yer qalmazdı. 

  Definisiya (latınca  definitio – hüdud, sərhəd) – tərif. 

Definisiya hər hansı anlayışın və ya dil ifadəsinin 

məzmununu təşkil edən əsas əlamətləri təsbit edir. 

  Diffuziya – maddənin hüceyrə membranı vasitəsilə keç-

məsi. Bu proses elektrokimyəvi qradiyent üzrə, yəni 

enerji sərf edilmədən baş verir. Mədəni diffuziya (cul-

tural diffusion) – bir cəmiyyətin başqa cəmiyyətlə təma-

---

 

 

768 

Ramiz 

Mehdiyev  

 

Demokratiya 

yolunda: 

irs haqqında 

düşünərkən

 

sı (mədəni kontaktı) zamanı onlardan birinə xam olan 

mədəni əlamətlərin və komplekslərin digərinə qarşılıqlı 

nüfuzu (əxz edilməsi). Diffuziya mədəniyyətlərin kor-

təbii  şəkildə qarşılıqlı nüfuz etməsi və  zənginləşməsi 

deməkdir. 

  Disfunksiya – hər hansı funksiyanın pozulması. 

  Diskurs – ideyaların (ideologiyaların) qarşılıqlı təsiri və 

müzakirəsi prosesi. 

  Diversifikasiya – daxili bölgü prosesi, hadisənin 

müxtəlifliyinin güclənməsi. 

  Dizyunksiya (latınca disjunctio) – məntiqi "və ya" bağ-

layıcısının köməyi ilə iki fikrin birləşdirilməsindən mü-

rəkkəb fikir yaradan məntiqi əməliyyat; alternativ. 

  Ekstremum (latınca  extremum) – kəsilməz  f funksi-

yasının ya maksimuma, yaxud da minimuma bərabər 

olan sərhəd qiyməti. 

 Ekzistensializm (fransızca  existensialisme, latınca 

exsistentia – mövcudluq sözündən) – mövcudluq fələ-

səfəsi – XX əsr fəlsəfəsində insanı özü taleyini seçməyə 

qadir olan nadir mənəvi varlıq hesab edən istiqamət. 

Ekzistensiya essensiyanın (mahiyyətin) əksi kimi təfsir 

olunur.  Şeylərin və heyvanların taleyi əvvəlcədən mü-

əyyən edilmişsə, yəni onlar mövcudluqdan əvvəl ma-

hiyyətə malikdirsə, insan öz mahiyyətini özünün möv-

cudluğu prosesində kəsb edir. Ekzistensiyanın əsas atri-

butu öz seçiminin nəticəsinə görə təşviş hissi keçirməyi 

nəzərdə tutan azadlıqdır. 

  Ekzogen – xarici mənşəli, kənar səbəblərdən irəli 

gələn. 

  Elitizm – XX əsrin  əvvəlində  İtaliyada yaranmış  və 

dövlətin idarə edilməsi haqqında Makiavellinin ideyala-

---