Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Reynhold Nibur
134 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
formalaşmasına mühüm təsirini göstərir, bərabərlik, insan hüquqları və azadlıqları, azad rəqabət və xüsusi mülkiyyət hüququ ideyaları ictimai inkişafın əsasını təşkil edirdi. Bununla yanaşı, S.Hantinqtonun qeyd etdiyi kimi, XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlində demokratik inkişafa pro- testantlıq kömək etmişdi, çünki 1900-cü il üçün demokratik təsisatların yarandığı ölkələrin üçdə ikisi dini tərkibinə görə protestant ölkələri idi. Eyni zamanda, kommunikasiyaların intensiv inkişafı, maliyyə vəsaitlərinin köçürmə sahəsinin genişlənməsi, nəqliyyat vasitələrinin sürətli inkişafı və təh- silin tədricən beynəlmiləlləşməsi bir-biri ilə möhkəm qarşı- lıqlı asılılıq telləri ilə bağlı olan qərb cəmiyyətlərinin labüd surətdə demokratikləşməsinə doğru aparırdı. XIX əsrin axırı, xüsusilə də XX əsrin əvvəlində dünyanın əksər ölkələrində ictimai həyat getdikcə özünü daha aydın büruzə verən qlobal xarakter alırdı. Bu və ya digər dövlət- lərin əhalisi üçün səciyyəvi olan, adət edilmiş həyat tərzinə başqa cəmiyyətlərdə yaranmış beynəlmiləl elementlər, maddi və mədəni dəyərlər labüd surətdə daxil olurdu. Milli təsər- rüfatların və siyasi sistemlərin daxilində xarici təmsiçilərin və təsisatların iştirakı genişlənirdi. İntellektual elita və hakim sinif get-gedə daha kosmopolit olurdu, geniş insan kütlələri isə dünya sivilizasiyasının təsirini öz üzərində hiss edirdi. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərindəki demokratik trans- formasiyaların səbəb-nəticə əlaqəsi iqtisadiyyatın və qitələr arasında kommunikasiya əlaqələrinin inkişafı ilə bağlı idi. Sa- bit iqtisadi inkişaf və beynəlxalq münasibətlərdəki nisbətən mü- naqişəsiz zaman kəsiyi bir çox hakim rejimlərdə tranzitə imkan yaratdı. Beləliklə, S.Hantinqtonun qeyd etdiyi kimi, iqtisadi zə- mini qloballaşmanın birinci dalğasının əsası hesab etmək olar.
135 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru
İkinci dalğa Qərb dövlətlərinin İkinci dünya müharibəsin- dəki qələbəsinin hərbi-siyasi aspektləri ilə bağlı idi. S.Han- tinqtonun fikrincə, bunun ardınca meydana gələn demokra- tikləşmə təkcə tanınmış demokratiyaların müharibədə qələ- bəsinin və bu ölkələr tərəfindən müstəmləkələrin ləğv olun- masının deyil, həm də Qərb həyat tərzini, düşüncəsini və dövlət quruluşu formasını Şərqi Avropadakı sosializmə qarşı qoymaq cəhdlərinin nəticəsi idi. Məlumdur ki, iqtisadi geri- liyinə baxmayaraq, nüvə dövləti kimi SSRİ beynəlxalq siyasətdə müəyyən üstün- lüklərini saxlayırdı. Sovet rəhbərliyi ərəb ölkələrində kommunist partiyalarını dəstəkləmək üçün vəsaiti əsirgəmirdi, əmtəə idxalı hesabına Şərqi Avropa öl- kələri iqtisadiyyatının artımına əhəmiyyətli dərəcədə yardım göstərirdi, iqtisadiyyatın durğunluğu sonradan həm də inflyasiya ilə müşayiət olunan səviyyəsində isə bu ölkələrə “dost rejimləri dəstəkləmək” məqsədi ilə qoşun yeridirdi. Ötən əsrin ikinci yarısında demokratiyanın yayılmasına həm də sonradan qərbləşmə, yəni düşüncə tərzi və forması- nın “qərbləşməsi” (termin A.Zinovyevindir) adı almış so- siomədəni fenomen kimi də baxmaq olar. Vurğulayıram ki, qərb cəmiyyətlərinə xas olan demokratik ənənələr və bu ənənələrin müxtəlif formalarının ilk əlamətləri müstəsna ola- raq qərb sivilizasiyasının yetirməsidir. Lakin onların təkmil- ləşdirilməsi və ictimai inkişafın nəzəri əsası kimi təsəvvür edilən ayrı-ayrı fəlsəfi nəzəriyyələrə transformasiyası qeyri- qərb məkanında demokratik baxışların assimilyasiyasının başlanmasına gətirib çıxardı. Belə assimilyasiya çox vaxt de-
136 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
mokratik idarəetmənin hibrid formalarını, bəzən isə əslində avtoritar idarəetmə, lakin içində demokratik təsisatların ele- mentlərinin nəzərə çarpdığı yalançı demokratik rejimlər ya- radırdı. Demokratik ənənələrin bu və ya digər məkanda “kök salması” və məqbulluğunun səbəb əlaqələrini çox vaxt əvvəl- ki sosiomədəni mühitdə axtarmaq lazımdır. Yeni ənənələri qəbuledən qeyri-qərb cəmiyyətində əvvəllər mövcud olmuş protodemokratik və ya protototalitar determinantlardan asılı- dır. Qərb tərəfindən gətirilən ənənələr məcrasında qeyri-qərb cəmiyyətinin gələcək inkişaf strategiyası məhz bundan asılıdır. 1974-cü ilin Portuqaliya hadisələri və Üçüncü dalğanın yürüşündən sonra geosiyasi vəziyyət kökündən dəyişdi. Demokratik tranzitlərin yeni dalğası törəmə geosiyasi dəyişikliklərə transformasiya oldu və XX əsrin 90-cı illərinin əvvəlinə yaxın tamamilə başqa strateji inkişaf yoluna çıxdı. Dünya xəritəsində istənilən məkanın tarixi inkişafını dəyişə bilən bir fövqəldövlət qaldı. Buna görə də “demokratikləş- mənin üçüncü dalğasını” ikimərhələli struktur formasında təsəvvür etmək yerinə düşər. 1974-1985-ci illəri əhatə edən birinci mərhələdə – əsas tranzitlər baş vermiş və əsas eti- barilə Sov.İKP MK-nın Baş katibi M.Qorbaçovun nüvə sınaqlarının qadağan edilməsi və nüvə silahına ümumi qadağa qoyulması barədə təşəbbüsləri nəticəsində beynəlxalq siyasətdə müəyyən sakitlik yaranmışdı. 1985-ci ildə Brazili- yada hərbçilərin 20 il sürən idarəetmə dövrü başa çatdı. Elə həmin il Nigeriyada hərbçilər hakimiyyətə gəldilər. 1988-ci ildən indiyə qədər “demokratikləşmənin üçüncü dalğasının” ikinci mərhələsi yaşanır. Bu təkcə demokratik təsisatların təşəkkülünü yox, həm də dünyanın monosentrik nizamının da formalaşmasını şərtləndirmişdir. Aydın oldu ki, Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|