Rauf Məlikov Nizami İbrahimov MƏKTƏBLİNİn tarix lüĞƏTİ
Yüklə 4,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Talış (Lənkəran) xanlığı
- Talışda müstəmləkə əleyhinə 1831-ci il üsyanı
374
əldə etdiyi kapitalı tikintiyə, toxuculuğa, gəmi inşaatına, yeyinti və balıq sənayesinə, eləcə də kənd təsərrüfatına yönəltdi. 1899-cü ildə Tağıyevin və Putilovun fəal iştirakı ilə "Elektrosila" səhmdar cəmiyyəti yaradılmışdır. 1900-cü ildə Bakıda Tağıyevə məxsus "Qafqaz lifli məmulatlar səhmdar cəmiyyəti" fabriki işə düşdü. Bu, Qafqazda on böyük, Rusiya imperiyasında isə pambıq emalı üzrə ən iri toxuculuq fabriklərindən biri idi. Elə həmin il Tağıyevə "İrsi fəxri vətəndaş" rütbəsi verildi. 1903-cü ildə Tağıyev "gəmidoldurma ittifaqı" sindikatına daxil oldu. XX əsrin əvvəllərində onun mülkiyyəti bir neçə milyon rubla bərabər idi. 1907-ci ildə Tağıyev dördüncü dərəcə həqiqi dövlət müşaviri rütbəsinə layiq görüldü. 1910-cu ildə ona irsi aristokrat titulu verildi. Tağıyev 1912-ci ildə satışa çıxarılmış balıq vətəgələrini aldı. 1914-cu ildə Nağıyevlə birlikdə əsas kapitalı 3 milyon rubl olan Bakı Səhmdar Ticarət Bankını təsis etdi. Rusiyanın və İranın bir çox orden və medalları ilə təltif olunmuşdur. Azərbaycan xalqının maariflənməsində Tağıyevin xüsusi yeri vardır. 1883- cü ildə o öz vəsaiti ilə birinci teatr binasını (indiki Musiqili Komediya Teatrı) binasını tikdirdi. Tağıyev 1895-ci ildə Mərdəkan bağının yaxınlığında internat məktəbi açdı. O, Bakı, Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarında bir çox ibtidai məktəbi maliyyələşdirirdi. O həm də Rusiya ali məktəblərində təhsil alan istedadlı Azərbaycan gənclərinin xərclərini ödəyirdi, o cümlədən Nəriman Nərimanov da onun vəsaiti ilə oxumuşdur. Tağıyevin mühüm xidmətlərindən biri də 1901-ci ildə Bakıda müsəlman qızları üçün məktəb (indi AMEA-nm Əlyazmalar İnstitutu) açmasıdır. Bakını təmiz su ilə təchiz edən su kəmərinin inşasında da Tağıyev böyük rol oynamışdır. Tağıyev 1906-cı ildə Muxtarovla birlikdə "Nəşri-maarif" və "Nicat" mədəni-maarif xeyriyyə cəmiyyətlərinin əsasını qoymuşdur. Tağıyev 1909-cu ildə dəyirman inşasına başlasa da, Nargin adasındakı həbsxanada qohumları olan şəhər sakinlərinin xahişi ilə onu 1910-cu ildə həbsxanaya çevirdi. Bina "Tağıyev qazamatı" adını aldı. 1913-cü ilin əvvəllərində müsəlman qız məktəbi yanında müəllimələr hazırlamaq üçün pedaqoji kurs təşkil olundu. Məktəbə 100 min rubl toxunulmaz sərmayə ayrıldı. 1916-cı ildə bu məktəb ali ibtidai məktəbə çevrildi. Tağıyevin vəsaiti ilə bir neçə qəzet və jurnal nəşr olunurdu. O, bir sıra ədəbi və tarixi əsərlərin də nəşrini maliyyələşdirirdi. Tağıyev 1885-ci ildə Bakı şəhər Dumasının deputatı olmuşdur. Şəhər dumasının bir çox qlasnıları çox vaxt Tağıyevin evində toplaşır və onun rəhbərliyi altında Bakının həyatı ilə bağlı mühüm məsələləri birlikdə müzakirə edirdilər. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Tağıyevin bütün müəssisələri bolşeviklər tərəfindən milliləşdirildi. Tağıyev vətəni tərk etmək istəmədiyindən ona Mərdəkandakı bağında yaşamağa icazə verildi. O, Mərdəkanda vəfat etmiş, orada da dəfn olunmuşdur. 375
- XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycan ərazisində, Talış dağlarında yaradılmış xanlıq. Xanlığın mərkəzi əvvəlcə Astara, sonra isə Lənkəran olmuşdur. İlk xan Səfəvilər nəslindən olan ərdəbilli Seyid Abbas bəy (1736 - 47) olmuşdur. Onun oğlu Cəmaləddin Mirzə bəy (Qara xan - 1747 - 86) Talış xanlığının iqtisadi və siyasi qüdrətini möhkəmləndirmək məqsədi ilə bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. Qara xan xarici siyasətdə Rusiyameylli mövqedə dururdu. 1768-ci ildə Talış xanlığına soxulan gilanlı Hidayət xan Qara xanı əsir götürərək Şindan qalasına apardı və onu böyük ödənc verməyə məcbur elədi. Talış xanlığı 1785-ci ildə qubalı Fətəli xandan asılı vəziyyətə düşdü. Qara xandan sonra onun oğlu Mir Mustafa xan (1786-1814) Talış xanlığını idarə etmişdi. 1795-ci ildə Ağa Məhəmməd xan Qacar Talış xanlığına hücum etdi. Lənkəran əhalisini Sara adasına köçürən Mir Mustafa xan İran qoşunlarına müqaviməti təşkil etdi. Mir Mustafa xan da Qara xan kimi Rusiyaya meylli mövqedə idi. 1802-ci il Georgiyevsk müqaviləsinə görə, Talış xanlığı Rusiyanın himayəsi altına keçdi. 1-ci Rusiya - İran müharibəsi zamanı Mir Mustafa xan 1809-cu ildə Talış xanlığının Rusiyaya birləşdirilməsini elan etdi. İrandakı İngiltərə səfiri Mir Mustafa xandan tələb etdi ki, Rusiya ilə münasibətləri kəssin. Talış xanlığına isə sırasında ingilis də olan İran kəşfiyyatçı qrupu göndərildi. Onlar Lənkəran qalasının möhkəmləndirilməsi planını tərtib etdilər. 1812-ci ilin avqustunda Lənkəranı ələ keçirən İran qoşunları Talış xanlığını tutdular və bu zaman Rusiya Talışa həm quru qoşunları, həm də dəniz hərbi hissələri göndərdi. 1812-ci il dekabrın 21-də rus qoşunları İran qarnizonu tərəfindən mühafizə edilən Lənkəran qalasını mühasirəyə aldılar. Amansız savaşlardan sonra 1813-cü il yanvarın 1-də Lənkəranı ələ keçirən rus qoşunları Talış xanlığını işğal etdilər. 1813-cü il Gülüstan müqaviləsinin şərtlərinə görə, Talış xanlığı Rusiya imperiyasının tabeliyinə keçdi. 1826-cı ilə qədər Talış xanlığında əvvəlki idarə sistemi saxlanılırdı, amma xanın hakimiyyəti xeyli məhdudlaşdırılmışdı. 1826-cı ildə Talış xanlığı ləğv edildi, ərazisi isə Rusiya imperiyasının əyalətinə çevrildi. Talışda müstəmləkə əleyhinə 1831-ci il üsyanı - çar hökumətinin Azərbaycanda həyata keçirdiyi müstəmləkəçi inzibati sistemin mahiyyəti Talışda daha kəskinliklə özünü büruzə verdi. Burada çar komendantlarının özbaşınalığının həddi-hüdudu yox idi. Talış əyanlarının nümayəndələri rus komendantlarının təzyiqindən İrana qaçmış keçmiş Talış xam Mir Həsən xam dəvət etdilər ki, qayıdıb xanlığın müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübarizəyə başçılıq etsin. 1831- ci il martın 5-də yaxın tərəfdaşları ilə Astara çayını keçən Mir Həsən xan Lənkərana yollandı. Burada yerli sakinlər də ona qoşuldu. Martın 10-da rus komendantı tərəfindən yerli əhali arasından yığılan süvari dəstəsi də Mir Həsən Yüklə 4,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|