Reja: Ta’limda axborot texnologiyalari fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

magnitlangan 
va 
magnitlanmagan
, yuqori yoki past kuchlanishli va xokazo. Bir xolatni 
0
bilan, 

---

ikkinchisini 
1
raqami bilan belgilash qabul qilingan. Bunday kodlash ikkilik kodlash 
deyilib,
0
va 
1
raqamlari bitlar (ing. Dit-dinary-digit-ikkilik raqam) deb ataladi. Bunda 
xar bir murakkab tushuncha, ikkilik belgilari ketma-ketligida ifodalanadi. Shunday qilib 
quyidagilar bajariladi.
O’nlik raqamlarni ikkilikda (binarli) kodlash. 
Alifbo belgilarini ikkilikda kodlash (axborot almashinishning alifbo standart kodi -
AASK). Kodlar ikki xil: tekis va tekis bo’lmagan turda bo’lishi mumkin. Tekis ikkilik 
kodlari ketma-ketligi bir xil ikkilik belgilariga ega bo’lsa, tekis bo’lmagan turi teng 
bo’lmagan ikkilik belgilariga ega. Tekis bo’lmagan kodga 
Morze alifbosi
misol bo’la 
oladi, chunki unda xar bir xarf va raqamga uzun va qisqa signallarning ikkilik ketma-
ketligi mos keladi.
Masalan, Ye xarfiga birgina nuqta mos kelsa, R xarfiga to’rtta mos keladi. 
Xisoblash texnikasida odatda tekis kodlardan foydalaniladi. Matnli axborotni ikkili 
kodlashda xar bir belgiga uning kodi-belgilangan mikdordagi nollar va birlar ketma-
ketligi mos qo’yiladi. Ko’pgina zamonaviy EXM larda xar bir belgiga bayt deb 
ataladigan 8 ta nol va birlardan tashkil topgan ketma-ketlik mos keladi. Ular jahmi 256 
ta bo’lib, ular 256 xil turli xarflarni, raqamlar, tinish belgilari va xokazolarni kodlash 
imkonini beradi. 
Axborotning o’lchov birliklari 
Uzunlik, massa, vaqt va boshqalarni o’lchash uchun asbob va o’lchash usullari o’ylab 
topilgan. Ma’lumotdagi axborot mikdorini qanday bilish mumkin? 
Ikkilik ma’lumotlar uchun bunday sonli o’lchov sifatida ma’lumotdagi bitlar 
sonidan foydalaniladi. Ushbu mikdor ma’lumotning axborot xajmi deb ataladi.
Bit va baytlardan xotiraning sig’imini o’lchash va ikkili ma’lumotlarni uzatish 
tezligini o’lchash uchun foydalaniladi. Uzatish tezligi bir sekundda uzatiladigan bitlar 
soni bilan o’lchanadi (masalan 19200 bit/s). 
Ikkilik ma’lumotlarda axborotning mikdorini o’lchash uchun bit va baytlardan tashqari 
quyidagi kattaroq birliklardan xam foydalaniladi: 
1 k bit = 2
10
=1024 bit. 

---

1 M bit = 2
20
=1048576 bit 
1 g bit = 2
30
=10
9
bit=1 mld bit 
1 k bayt =2
10
=1024 bit 
1m bayt =2
20
=1048576 bit 
1 g bayt =2
30
=10
9
bit= 1 mld bit 
1 tera bayt=1 Тb=2
43
bit, 
1 peta bayt=1 Pb=2
53
bit, 
1 eksa bayt=1Eb=2
63
bit 
Mashina xotirasi yacheykalardan iborat bo’lib, ularga bitta son yoki komanda yozilishi 
mumkin. Xotira yacheykalari 0 dan N-1 gacha nomerlangan bo’lib, bu nomerlar 
yacheyka adresi deyiladi. Xozirgi zamon mashinalarida yacheykalar soni 2048 dan 
tortib 130972 gacha yoki undan ortiq bo’lishi mumkin. Xar bir xotira yacheykasi o’z 
o’lchamiga ega bo’lib, unga qarab komanda tuzilishlari xam xar xil bo’ladi. Xar bir 
komanda asosan 2 qismdan iborat. amal kodi, adreslar maydoni. Adreslar soniga qarab 
EXM lar 1 adresli, 2 adresli, 3 adresli bo’lishi mumkin. 
Arifmetik amallar kodlari: 
001 - qo’shish 
002 - ayirish 
003 – ko’paytirish 
004 – bo’lish 
To’xtatish komandasi maxsus bo’lib, uning kodi 017 bo’ladi. Har qanday axborotni 
katta bo’lmagan oddiy qismilarga bo’laklarga bo’lish mumkin. Masalan, matn 
harflardan va belgilardan, son raqamlar ketma-ketligidan iborat bo’ladi. Harf-bu matnli 
axborotlarning, raqam esa – sonlarning elementlar bo’ligidir.