Rəyçilər: Süleyman Əliyarlı
Yüklə 2,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
rin hakimiyyəti və beynəlxalq nəzarət altında Ermənistan qurmaq. Bu da intriqalara yol açacaq və gələcəkdə Almaniya bütün bunlardan faydalanmağa çalışacaqdır; v) Trabzon, Ərzurum, Van, Sivas, Adana və Mersindən bir Ermənistan yaradıb Rusiyaya vermək. Bunu etmək başdan-başa inqilabçı təşkilatlarla dolu olan və Qafqazla İrandakı inqilabla təmasda olan bir çox yerləri Rusiyaya vermək deməkdir. Bu isə Qafqazda, Azərbaycanda və Türkiyədə erməni cəmiyyətlərinin birləşib güclənməsinə gətirib çıxaracaqdır. Bu, ermənilər üçün ən əlverişli variantdır, çünki gələcəkdə Rusiya Ermənistanı idarə etməkdə çətinlik çəkəcəkdir; q) Sivas bölgəsi və Kiçik Ermənistanın bir qismi Fransaya, bir qismi də Rusiyaya verilirdi”^ Lakin erməni millətçilərinin məqsədi öz sərhədləri daxilində toplanmaq idi. Onlar hələlik Qafqazdakı və Azərbaycandakı anarxist sosialistlərə qarışmaq istəmirdilər. Martın 13-də S. D. Sazonov ingilis-fransız layihəsi barəsində öz etirazlarını yazıb çara təqdim etdi. Sazonov Says-Piko layihəsinin əsas cizgilərini belə çəkdi; “Qara dəniz ilə Urmiyə gölündən başlayaraq Van, Bitlis, Muş və Xarputun güneyindən və Torosla Antitoros (avropalılar Toros dedikdə Silifkedə dənizə tökülən Köksü çayı ilə dəniz arasındakı dağlar silsiləsini, Antitoros dedikdə isə Ceyhan dağlarının qərbindəki dağ silsiləsini nəzərdə tuturlar) dağlarından keçərək Ana- mur mövqeyinə qədər gedən ərazi arasında qalan bütün geniş torpaqlar Anadoluda qalacaq türk sultanlığı ilə Rusiya arasında sərhod olmaqla Rusiyaya verilməlidir. Fransaya isə Akkadan başlayaraq Ana- mura qədər gedən və Suriya ilə Kilikiyadan mürəkkəb dəniz sahilinə qədər dar ərazi ilə Rusiyaya veriləcək yerlərin güneyində qalan və onun quzey sərhəddini təqribən Ayntap-Urfa-Urmiyadan keçən sahə qalmalı idi“‘. Bu layihəyə görə, fransız bölgəsi Güney Azərbaycana - Urmiyəyə qədər ərazini əhatə etməli idi. Məhz Güney Azərbaycanda Rusiya ilə Fransanın maraqları toqquşurdu. Rusiya diplomatiyası Urmiyə bölgəsində başqa bir Avropa dövlətinin hökmranlığını qəbul etmək istəmirdi. Zəngin təbii sərvətləri olan Güney Azərbaycanda Rusiya təkbaşına hökmranlığa can atırdı. Rus diplomatiyası artıq Ermənistan yaratmaq barəsində deyil, özünə ərazilər əldə etmək barəsində düşünürdü. 1916-cı il iyulun 16-da Qafqaz canişini Nikolay Nikolayeviç Sazonova yazdığı məktubunda göstərirdi ki, o da bu məsələdə Xarici İşlər naziri kimi düşünür. Rusiya himayəsi altında bir Ermənistan müxtariyyəti qurmaq işi ilə əlaqə 110 li olmaq caiz deyildir, çünki bu mosolo müharibənin doğurduğu sülh və rahatlığı qarışdıracaqdır’”. Nikolay Nikolayeviç müharibənin gedişində Qafqaza köçürülən ermənilərin türklərə və digər müsəlman xalqlarına qarşı qarşıqlıq yaradacağını nəzərə alaraq onları geriyə- Şərqi Anadoluya göndərməyi zəruri sayırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis və fransız diplomatiyaları da erməni muxtariyyəti məsələsindən geniş danışmayaraq yalnız öz mənfəətlərini güdürdülər. Birinci dünya müharibəsi başladıqda ABŞ hökuməti ehtiyatlı mövqe tutaraq tərəfsizliyini elan etdi. Bununla belə, amerikan diplomatiyası Yaxın Şərq siyasətində Qafqaza da tədricən diqqət yetirməyə başladı. AL3Ş tarixçisi Mclvin Small “Vudro Vilson və ABŞ-ın birinci dünya müharibəsinə qoşulması” adlı məqaləsində yazır ki, 1914-cü ilin avqustunda birinci dünya müharibəsi başladığı zaman qəzet oxuyan amerikalılar köhno dünyanın axmaqlığı üzərində istehza ilə gülürdülər. Bəziləri isə bu ölüm-dirim mübahisəsində özlərinə tərəfdar axtarmağa başladılar-'“. Amma amerikalıların əksəriyyəti Avropada baş verən kataklizmlorə böyük əhəmiyyət verməyərək müharibəyə qoşul- mağın tərəfdarı deyildilər. Amerikanın ənənəvi tərəfsizliyinin elan edilməsi ona qoşulmaqdan asan idi. Tərəfsizlik nəzəri cəhətdən özünü üç formada göstərdi: dövlət hüquqi cəhətdən tərəfsiz qala bildi; anlaşmazlıqlara son qoydu; öz qanun və sazişlərini tətbiq etdi“’. 1914- cü il avqustun 4-də Vudro Vilson ABŞ-m müharibədə tərəfsizliyini elan etməsinə baxmayaraq. Birləşmiş Ştatların müharibədə dolayısı xərcləri daima artdı. Belə bir fakt diqqətəlayiqdir ki, əgər 1914-cü ildə ABŞ müharibə üçün 49 mln. funt sterlin xərcləmişdisə, 1920-ci ildə bu məbləq 501 mln. funt sterlinqə çatdı“". ABŞ-m müharibədə İngiltərəni təchiz etməsi və iki ölkə arasında sabit ticarət əlaqələrinin kəsilməməsi vacib idi. Lakin Almaniyanın sualtı müharibəyə başlaması Amerika-İngiltərə ticarətinin bağlanması və amerikan biznesinə böyük zərbə demək idi“'T - 1916-cı il dekabrın 12-də prezident V. Vilson 1915-20 ci illərdə Dövlət katib işləmiş Robert Lansinqlə (1864-1928), dostu və müşaviri Edvard Hauzla müharibədə Almaniyanın mövqeyini müzakirə edərək ABŞ-m sülh təkliflərini yenidən işləyib hazırladılar. ABŞ hökumətinin bu barədə notası dekabrın 17-də bütün döyüşən dövlətlərə göndərildi. Cavabında Antanta ölkələri bir sıra ərazilərlə yanaşı Ermənistanın taleyini də xatırladaraq başlıca şərtlərini irəli sürdülər: 111 Qərb silivizasiyasında yad bədən olan Osmanlı impcratorluğunu Avropadan qovmaq və s. Rus tarixçisi A. İ. Utkin bunu regiona dair Antanta dövlətlərinin məqsədlərinin ilkin müəyyənləşdirilməsi kimi qiymətləndirir^” Vilsonun sülh təşəbbüsündə irəli sürdüyü alman imperializmi üzərində “qələbəsiz” sülh tezisinə L. Corc və J. Klcmanso şübhə ilə yanaşdılar. Onlar soruşdular: Türkiyə hakimiyyəti altında olan xalqların öz müqəddəratım təyin etməsinə necə nail olmaq olar^”. ABŞ 1917-ci ilin yanvarında Almaniya ilə diplomatik münasibətlərini kəsdi^”. Rusiyada fevral inqlabından sonra yaranmış vəziyyət Antanta ölkələri üçün fəlakətli olduqda və Almaniyanın Meksikanı ABŞ- a qarşı müharibəyə başlamaq haqqında təhriklərini bildikdən sonra Birləşmiş Ştatlar hökuməti müharibəyə qoşulmaq barədə qərar verdi. Almaniyanın Meksikanı müharibəyə təhrik etməsi Almaniyanın Xarici İşlər naziri Artur Simmermanın Mcxikodakı alman səfiri Erharda göndərdiyi teleqramında öz əksini tapdı. Bu teleqramı ingilis kəşfiyyatı ələ keçirtdi. İngiltərədəki ABŞ səfiri Paj fevralın 23-də axşam saat 11-ə qalmış 1916-1919-cu illərdə Xarici İşlər naziri olmuş Artur Ceyms Balfurun (1848-1930) yanma çağırıldı. Balfur ona alman Xarici İşlər nazirinin məlum teleqramını təqdim etdi’''\ Almaniya Xarici İşlər naziri teleqramda ABŞ-a qarşı müharibəyə başlayacağı təqdirdə hələ 1848-ci il müharibəsindən sonra Birləşmiş Ştatlara keçən Texas, Yeni Meksika və Orizona ştatlarının Meksikaya veriləcəyini vəd edirdi. Paj həmin teleqramı fevralın 24-də səhər saat 8:30-da 54-47 №lə məxfi olaraq Vaşinqtona göndərdi“^ Amerikan səfiri həmin teleqrama şərh də verdi. Bundan sonra da ingilis və fransız kəşfiyyatları Almaniyanın bir çox məxfi teleqramlarını və kodunu ələ keçirərək ABŞ diplomatiyasını məlumatlandırdı. Bütün bunlar və Almaniyanın dünya ağalığı planlarının ABŞ-ın mənafelərinə cavab verməməsi amerikalıları müharibəyə qoşulmağa sövq etdi. Almaniyanın Rusiyanın daş kömür və neft mənbələrinə can atması Antanta dövlətləri ilə yanaşı ABŞ-ın da mənafelərinə zidd idi. ABŞ fevralın 3-də faktiki, aprelin 2- də isə rəsmi olaraq müharibəyə girdi. Aprelin 4-də senat, aprelin 6-da isə nümayəndələr palatası Almaniya ilə müharibə vəziyyəti haqqında qərar qəbul etdi“''. ABŞ-ın müharibəyə qoşulması Antanta ölkələrini fəlakətdən qurtararaq, əslində Osmanlı imperatorluğunun Qafqaz, o cümlədən, Azərbaycan planlarının boşa çıxmasının başlanğıcını qoydu. Lakin Birləşmiş Ştatlar Almaniyaya savaş elan etsə də, onun müt- 112 Yüklə 2,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|