S ь azərbaycan miLLİ elmlər akademiYASI YER elmləRİ BÖLMƏSİ
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Баскаков H.A. Введение в изучение тюркских языков, с. 195-196, 237. 2 Армянская география 111 века, с.48. 1
- О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних вре мен. Ереван, 1944.
- II. TOPONİMLƏR Oykonimlər.
- Парвицкий Л.В. Экономический быт гос. крестьян на Северо-Западной части Шарура и
22 dur.1 Ona görə də güman etmək olar ki, Naxçıvan bölgəsinə xəzərlə rin içərisində peçeneqlər də gəlmişlər. Lakin Xəzər tayfalarının bu bölgədə məskunlaşma vaxtını dəqiq göstərmək mümkün deyildir. Yalnız "VII əsr erməni coğrafiyası” adlı əsərdə Naxçıvan bölgəsində Tamavar toponiminin qeyd olunmasına görə* 2 * belə nəticəyə gəlmək olar ki, xəzərlərin bu tayfası hər halda VII əsrdən qabaq gəlib məs kunlaşmışdı. Bir məsələ de nəzərə alınmalıdır. Naxçıvan bölgəsi ərazicə indi Ermənistan adlanan ölkə ilə həmsərhəddir. Ermənistanda türk dilli tayfaların (kəmər, sak, şirak, quqar, peçeneq, bulqar, basian, cin və b.) er. əv. VIII-VII əsrlərdən başlayaraq eramızın I minilliyinin sonuna qədər yaşaması aşkara çıxarılmışdır. Şübhəsiz ki, bu tayfalar Ermənistan ərazisindən Naxçıvana da keçib yayıla bilərdilər. Naxçıvan bölgəsində habelə Səlcuq oğuzlarının Xələc, Yaycı, Bokdili və başqa tayfaları da iz qoymuşlar. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, Naxçıvan MR ərazisində qədimdən türkmənşəli etnosların yaşadığı şübhəsizdir. Erməni tarixçi ləri Naxçıvan bölgəsini binadan erməni ərazisi hesab edirlər. Bu uy durma fikir er. əv. I əsrdə Strabon (1 əsr) tərəfindən qədim yunan di lində Basoropeda (ərəb mənbələrində Basfurcan) adlanan indiki Nax çıvan bölgəsinin Erməniyyə tərəfindən işğalına əsaslanır. Lakin Stra bon açıq yazır ki, ermənilər Basoropedanı Atropatenadan qoparmış dılar.1 Eramızdan əvvəl 66-cı ildə Roma ordusu Erməniyyə hökmdarı II Tiqranı məğlub etdikdən sonra Böyük Erməniyyə dağılmışdı.4 5 * Bu nunla əlaqədar olaraq Atropatenadan qoparılmış bölgələr də geri alın mışdı. Ona görə də ermənilər heç vaxt Naxçıvan bölgəsində aparıcı xalq olmamışlar. XIX əsrin əvvəlinə aid mənbədə göstərilir ki, Naxçı van əyalətində ermənilər iki hissədən ibarətdir - yerlilər və gəlmələr. Yerlilər 434 ailə, 1828-ci ildə gəlmələr - 2285 ailə.s Bu məlumatdan aydın görünür ki, ermənilər Naxçıvanda yerli deyil. Naxçıvan bölgə sində toponimlərin demək olar ki, hamısının türkmənşəli olması da bunu göstərir. Баскаков H.A. Введение в изучение тюркских языков, с. 195-196, 237. 2 Армянская география 111 века, с.48. 1 Страбон. XI, 14, 14. 4 Манандян А. О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних вре мен. Ереван, 1944. 5 Статистическое описание Нахичеванской провинции, с. 33. 23 XIX əsrin ortalarında İrəvan qubemasiyasının Şərur-Dərələyəz qəzasını tədqiq etmiş A.V.Parvitski yazır: "По давности заселения края, жители его распределялись то на старожилов и переселенцев; К первым относятся татары (azərbaycanlılar nəzərdə tutulur), ко
nin miqdarım göstərir: qəzada 55 azərbaycanlı kəndi, 7 erməni kəndi vardı.2 Bu məlumat göstərir ki, erməni tarixçilərinin Naxçıvan bölgəsi ni əzəli erməni ərazisi saymaları tarixi faktları saxtalaşdırmadın Naxçıvan bölgəsində orta əsrlərdən başlayaraq kürdlər də məskun I aşmışlar. XIX əsrin əvvəllərinə aid mənbələrdəki məlumatlara görə Nax çıvan bölgəsində Milli, Qaraçorlu, Əlixanlı, Püsyan və b. kürddilli tay falar yaşayırdı. Yazılı mənbədə qeyd olunur ki, Milli, Hacısamlı, Əli- yanlı və Şadmanh tayfaları Azərbaycan dilində danışırlar.1 Yuxarıda deyilənlər təsdiq edir ki, Naxçıvan bölgəsində türkdilli əhali avtoxtondur. II. TOPONİMLƏR Oykonimlər. Yuxanda Naxçıvan MR ərazisində olan etnotopo- nimlərdən danışıldı. Lakin tədqiq olunan ərazidə etə yaşayış məntəqələ ri vardır ki, onlar təbii şəraitdən irəli gəlmiş cəhətləri öz adlannda əks etdirirlər. Deyilənlərə aşağıdakı misallan çəkmək olar. Zımel kəndi (Şahbuz r-nu), əslində Zəmil - Qızılçay (Qırmızıçay) deməkdir. Bu kənd sürüşmə nəticəsində dağıldığından onu başqa yerə köçürüblər. Kəndin adı onun ətrafında olan dağ süxurlannın rəngindən götürülmüşdür. Qı zılca kəndinin (Culfa r-nu) adı süxurun qırmızı rəngə çalması ilə bağlıdır. Qızılvəng kəndinin (Babək r-nu) adı qırmızı daşdan tikilmiş kilsə de məkdir.
Парвицкий Л.В. Экономический быт гос. крестьян на Северо-Западной части Шарура и восточной части Даралагеза Шаруро-Даралагезского уезда Эриванской губернии. "Мате риалы для изучения эк. быта государственных крестян Закавказского края", том IV, Тиф лис, 1886, с. 99. Yeno orada. 1 Сборник сведений о Кавказе, т. XIII, с. 247-248. 24 Kükü kənd adınm (Şahbuz r-nu) Azərbaycan xörəklərindən bi rinin adından götürüldüyünü hesab edirlər. Kükü yeməli göy otlardan hazırlanır. Əslində Kükü kənd adı Kükü dərəsində olan yaşıllığı, dağ yamaclarını yaşıl ota, çiçəkli çəmənliyə qərq edən subalp çəmənliyi ilə bağlıdır. Kükü kəndindən şimalda Dərələyəz silsiləsi suayrıcında ucalan Kükü dağının adını erməni psevdoalimləri «özününkü etmək» məqsədilə ermənicə Qoqi adlandırmışlar. Şərur rayonundakı Günnüt kəndi gündəyən yerdə salındığın dan belə adlanır. Günnüt eyni zamanda etnotoponimdir. Qızılqışlaq xarabalığı adının birinci hissəsi dağ süxurlarının qırmızı rəngə çalma sından alınmışdır. Qarakəmər dağının adı həmin dağın yüksək hissəsi boyu uzanan qaraya çalan qayalı çıxıntıların yamacı kəmərləməsindən götürülmüşdür (Ordubad r-nu). Dağ süxurları fiziki aşınmanın təsirindən ayrı-ayrı kiçik hissələrə bölündüyündən və onların hər biri pulu, dəmir paranı andır dığından para (para-para, pul-pul olan) daş adınm birləşməsindən Paradaş kəndinin adı (Culfa r-nu)meydana gəlmişdir. Yarımca kəndinin adı (Babək r-nu) kəndin yerləşdiyi ərazinin (və ya ona yaxın təpənin, dağın) bir hissəsinin uçurumlu olması nə ticəsində yaranır. Xızı rayonundakı Yarımca dağı da bu qəbildəndir. Kənd böyük sahə əhatə edən düzdə yerləşdiyi üçün onun adı Böyükdüz adlandırılmışdır. Dərədə yerləşən kənd Dərəkənd adlanır. Bəzi kəndlərdə əhalinin kəndin yaxınlığında tədricən küldən yarat dığı təpə Kültəpə adlanırdı. Küldən olan həmin təpəyə yaxın salın mış yaşayış məntəqəsinə belə ad verirdilər. Daşarxı yaşayış məntə qələrinin adı arxın daşlı sahədən çəkilməsi ilə əlaqədar yaranmışdır. Deyilənlərdən aydın olur ki, Naxçıvan MR-də olan toponimlərin bir qismi təbii şəraitlə bağlı olaraq yaranır.
düzənlik və dağlıqdan ibarətdir. R.Piriyevin yazdığına görə (1963), respublika ərazisinin ümumi sahəsinin (86,6 min kvadratkilometr) 28 metrdən sıfır metrə qədər olan hissəsinin 18 faizini, sıfır metrdən 200 metrə qədər olan hissəsinin 24 faizini, 200 metrdən 500 metrə qədər olan hissəsinin 15,5 faizini, 500 metrdən - 1000 metrə qədər olan hissəsinin 15,5 faizini, 1000 metrdən 1500 metrə olan hissəsinin 12 faizini, 1500 metrdən yüksəkdə olan hissəsinin isə 15 faizini dağlıq təşkil edir. 25 Naxçıvan MR ərazisi dağətəyi düzənlikdən başlayaraq Qapıçıq dağma qədər (3906 m) ucalır. Muxtar Respublika ərazisinin şərq hissəsində Araz çayının sol sahilindən başlayaraq Biçənək aşırımına (2348 m) qədər Zəngəzur dağları silsiləsi ucalır, qərbdən və şimal- qərbdən başlanan Dərələyəz silsiləsi Biçənək aşırımında Zəngəzur silsiləsinə qovuşur. Gəlinqaya dağının mütləq yüksəkliyi 2773 metrdir. Zəngəzur silsiləsinin qərb yamacından ayrılan dağ qolları çay dərələrinin sağ və sol hissələri boyu uzanmaqla onların hövzə lərini hüdudlaşdırır. Araz çayının sol sahili boyu uzanan Arazsahili düzənlik dağlara doğru tədricən ucalaraq orta dağlıq ərazinin qərb ətəkləri ilə qovuşur. Naxçıvan MR ərazisinin ən alçaq yeri Ordubad rayonu ərazisin də, Araz çayı yatağında 600 metr mütləq yüksəkliyə malikdir. Deməli, Muxtar Respublikanın ərazisi əsasən dağlıqdır. Bu səbəbdən də Naxçı van MR ərazisində olan oronimlər miqdarca çoxsaylı, mənaca müxtəlif məzmunludur. Bu, ərazinin müsbət və mənfi relyef formalarını əks etdirən coğrafi terminlərin və sözlərin zənginliyi ilə əlaqədardır. Orom'm yaradan topoformantlara ağ, ala, aran, baş, boğaz, boz, boyun, vəng, qabaq, qapı, qara, qızıl, qoşun, qutan, quzey, dağ, daş, dərə, kəsən, keçəl, gədik, gəz, güney, əxi, kelə, key, kənd, oba, oyuq, sal, sarı, su, səngər, soyuq, taxta, təpə, tap, uzun, çin və s. göstərmək olar. Naxçıvan MR ərazisi tarix boyu Cənubi Azərbaycan və İranla, o cümlədən də Cənubi Azərbaycanla sıx etnik və mədəni əlaqədə oldu ğuna görə buranın oronimiyasında fars mənşəli sözlər də vardır. Məsələn, VII əsr mənbələrində adı çəkilən məşhur Əlincə qalasının adı qədim fars dilində crizə - "dik, sıldırım, əlçatmaz qaya" sözün dəndir. Şahtaxtı və Şahbuz toponimlərində fars dilində şəx "sal qaya" sözü iştirak edir. Deməli, bir neçə Şahdağ oronimlərində olan "Şah" sözü kimi, bu adlarda fars dilindəki şah - "hökmdar", "çar" sözünü axtaranlar yanılırlar, heç olmazsa ona görə ki, Şahdağlar heç də ən uca, ən böyük dağlar deyildir. Topoformantlardan görünür ki, onların içərisində rəng (ağ, qara, göy, qırmızı, qızıl və s.), insanın bədən üzvlərinin adını (baş, boğaz, boyun, burun), heyvanat aləmini (qoç, quş, dəvə, qurd, ilan və s.) bildirən sözlər oronimiyada mühüm yer tutur. Bəzi oronimlər isə xristian və islam dini ibadətgahları adlarını bildirən vəng, dair (deyr), kelye, naus, pir sözlərindən yaranmışdır. Qədim ibadətgahlar (ziya rətgahlar), adətən, dağlıq ərazilərdə yerləşirdi. Bəzi dağlarda bitki Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|