Şahlar şahbaz oğlu şƏRİfov
Yüklə 6,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Osmanlı-Səfəvi müharibələrinin yenidən başlanması
- Gürcüstanın tabe edilməsi
516
İsmail Ağqoyunlular dövründə Azərbaycana tabe olan Şərqi Anadolunu ələ keçirmək üçün hərəkətə keçdi. 1512-ci ildə Qaraman və Malatyanı özünə tabe edən Şah İsmail daha sonra Təbrizə döndü.
Osmanlı İmperiyasının Azərbaycanı işğal etmək planı II Mehmed (1451- 1481) və II Bəyazid (1481-1512) dövründə baş tutmadı. Azərbaycan sultanları Uzun Həsən və Yaqub onları dayandırıdı və sülhə məcbur etdi. Ancaq osman- lılar Azərbaycanı və qonşu ölkələri ələ keçirmək niyyətlərindən əl çəkmədilər. Səfəvilər isə Gürcüstanı, Ermənistanı və Türkiyənin bir sıra şərq torpaqlarını öz lərinə tabe etmək niyyətində idilər. 1512-ci ildə Şah İsmailin sərkərdəsi Ər- zincan hakimi Rumlu Nurəli yerli qızılbaşların köməyi ilə Kiçik Asiyada Qarahisar və Malatya şəhərlərinə yiyələndi. Eyni vaxtda məşhur səfəvi sərkər- dəsi Məhəmməd xan Ustaclı Diyarbəkri ələ keçirdi və Şah İsmailin göstərişi ilə Sul
tan Səlimə hədələyici məktub yazdı. 1512-ci ildə taxta çıxan I Səlim (1512- 1520) Avropa dövlətləri ilə sülh bağladı və bütün qüvvələrini Azərbaycana qar- şı səfərbər etdi. Osmanlı sultanı hərbi əməliyyata başlamazdan əvvəl bir neçə tədbir həyata keçirdi: 1) Avropa ölkləri ilə – Moskva dövləti, Macarıstan, Ve- ne siya, Moldaviya və Valaxiya ilə sülh müqaviləsi bağladı. Beləliklə, qərbdə mü vəqqəti olaraq hərbi əməliyyat dayandı. 2) Yardım üçün Maveraunnəhrin özbək padşahı Ubeydulla xanın razılığını aldı. 3) Ölkə daxilində Səfəvi dərviş təriqətinin tərəfdarları olan yeddi yaşından yetmiş yaşa qədər bütün şiə kişi cinsini si yahıya aldırdı. 4) Sultan Səlim öz işğalçılıq niyyətini pərdələmək üçün 1514- cü ilin yazında Ədirnədə fövqaladə divan çağırdı. Bu divanda sünni üləmalar Qızılbaşları (şiələri) kafir elan etdilər və onlarla müharibənin doğru olduğuna fətva verdilər. Daha sonra I Səlimin əmri ilə Anadoluda 40-70 min arasında şiə qılıncdan keçirildi. Sultan Səlimin vəzirləri Şah İsmail ilə müha- ribənin son dərəcə təhlükəli olduğunu da bildirdilər. 1514-cü ildə Osmanlı or- dusu I Səlimin rəhbərliyi ilə Səfəvilərin ərazilərinə daxil oldu. Lakin Şah İsmail Osmanlılara qarşı bir başa əməliyyata keçmədi və ordular uzun müddət qarşılaşmadi. Fars mənbələrinə görə, döyüşdən əvvəl hərbi şurada osmanlıların taktikası ilə tanış olan Məhəmməd xan Ustaclı və Rumlu Nurəli düşmən üzərinə gecə hü cuma keçməyi Şah İsmailə məsləhət gördülər. Lakin səfəvi sərkərdəsi şamlı Dur muş xan bu təklifin əleyhinə çıxdı, gecə hücumunu qorxaqlıq adlandırdı. Bu çıxışı bəyənən Şah İsmail belə dedi: “Mən karvan basan quldur deyiləm, qoy Allahın məsləhət bildiyi kimi olsun”. 815
manlı ordusunu qarşıladı. Əvvəlki döyüşlərdən (1402-ci ildə Ankarada Tey- mur-
İldırım Bəyazid və 1473-cü ildə Otluqbelidə Uzun Həsən-Fateh Sultan 815
Azərbaycan tarixi, I cild, səh-425, “Çıraq” nəşriyyatı Bakı-2009.
517
Əhməd arasında olan döyüşlər) fərqli olaraq bu dəfə üz-üzə gələn iki ordu sadəcə din düşmənçiliyi ruhunda tərbiyə edilib bir-birinə qarşı qoyulan və şəhid olmağa hazır olan silahlı fanatiklər idilər. Bu isə Çaldıran vuruşmasını tarixin ən qanlı döyüşlərindən birinə çevirdi. Osmanlı sultanı I Səlim üçün bö- yük zəfər sayılan Çaldıran döyüşü, əslində türk dünyasının ümumi faciəsi, Qərb diplomatiyasının isə strateji qələbəsi idi. Döyüşun taleyini Osmanlı yeni- çəriləri həll etdi və onların qətiyyəti sayəsində Osmanlılar zəfər qazandı. Dö- yüş nəticəsində Qızılbaşlar məğlub oldular və Osmanlılar Təbrizi tutdular. An- caq əhalinin müqaviməti və Səfəvi ordusunun toplanması sultanı 6 gün sonra Təbrizi tərk etməyə məcbur etdi. Sultan Şərqi Anadolunu ələ keçirdi və İstan- bula döndü. Elə bu vaxt Azərbaycana artilleriya gətirməli olan Portuqaliya İran kör
fəzinə hücum etdi və Səfəfvilərin Hind okeanına çıxışını bağladı. Şah bəzi qızılbaşları cənuba, portuqaliyalılara qarşı vuruşmağa, Qara xanı isə Diyarbə- kiri almağa göndərdi. Amma Qara xan 1516-cı ildə Mardinin cənubunda Qoç- hi sarda baş verən döyüşdə məğlub olaraq şəhid edildi. Nəticədə şimalda Xarput və Bitlisdən Rakkiyə qədər, cənubda isə Mosul türklərin əlinə keçdi. Həmçinin por
tuqaliyalıları körfəzdən çıxarmaq mümkün olmadı. Çaldıran döyüşünün nəticəsi olaraq Türkiyə Ərzurum şəhəri ilə birlikdə Qərbi Anadolu və Şimali Mesopotamiyaya yiyələndi. Bağdad daxil olmaqla Ərəb İraqı səfəvilərin əlində qaldı. Lakin Türkiyə Azərbaycanı, indiki Ermənis- tanı, Gürcüstanı ələ keçirmək iddiasından əl çəkmirdi. İki türk sülaləsi arasında baş vermiş bu amansız döyüş bütün türk-müsəl- man aləmi üçün fəlakətli nəticələrə gətirib çıxardı. Əslən Cənubi Azərbaycan- dan olan H. Rzazadə məsəlini düzgün qiymətləndirərək yazır: “Çaldıran döyü- şü eyni dinə inanan və eyni dildə danışan Səfəvi və Osmanlı ordularına və is- lam dünyasına böyük ziyan vurdu. Göründüyü kimi, bu döyüşün qalibləri avro- pa lılar oldular. Biz Şah İsmayılın və onun tərəfdarlarının igidliklərini yüksək qiy mətləndiririk və bu azərbaycanlı dahinin üstün xüsusiyyətləri ilə fəxr edirik. La kin, eyni zamanda, bu savaşın hər iki tərəf üçün ziyanlı nəticələrinə görə tə- əssüflənirik”. 816
Gürcüstan XVI əsrdə bir neçə çarlığa parçalanmışdı. Çarlıqlar arasında mü haribə gedirdi. Bu müharibədə İmeretiya çarı Mənuçöhr tərəfindən məğlub edi lən Mesxiya çarı IV Kvarkvare (1516-1535) 1516-cı ildə Səfəvi hökmdarı Şah İsmailə müraciət etdi və taxtının qaytarılacağı təqdirdə Səfəvilərə itaət edə- cəyini bildirdi. Buna görə Şah I Şah İsmail 1517-ci ildə Əli xan Rumlunu (Div sultanı) orduya əmir təyin edərək Şüraqel yolu ilə Gürcüstana göndərdi. Əli xan bütün Gü rcüstanı tabe etdi və Şahın yanına döndü. Ancaq İmeretiya çarı 816
H. Rzazadə, Negah-i müxtəsər be zindəgi-yi Şah İsmail-i Səfəvi, “Ərdəm”, 1/4.1381, səh- 21-22.
Yüklə 6,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|