Ş.Ə.ƏHMƏdov, Ş.İ. MƏMMƏdova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Əsas sahə dedikdə verilmiş rayon üçün tipik olan, torpaq və relyef şəraiti, bitkiləri və fiziki-coğrafi mühütin digər komponentləri daim təkrarlanan sahə (1-10 ha və daha böyük) başa düşülür. Əsas sahələrin başlıca hissəsini küləklər gülünün iki ekstremal şüası (rumba) istiqamətində yerləşdirmək lazımdır. Küləklər gülü aşkar şəkildə ifadə edilmədikdə sahələr ərazini küləklər gülünün bütün rumba istiqamətlərində bərabər şəkildə xarakterizə etməlidir. Əgər ağır metalların miqrasiyası su axınları ilə əlaqədar olması barəsində əsas varsa, onda şüaların istiqamətini su miqrasiyası vektoru ilə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Sahələrin ümumi miqdarı 15-20 təşkil edir. Əsas sahələrdə torpaqların çirklənmə prosesləri digər ərazilərə nəzərən daha ətraflı şəkildə aparılır; o, olduqca əmək tutumludur və uzun müddət tələb edir. Ərazidə əsas sahələr elə yerləşdirilir ki, onlar bütün mümkün olan landşaft-geokimyəvi şəraiti, genezisin müxtəlifliyini, torpaqların tərkib və birləşmələrini, tipik biosenozları və əlbətdəki fon və texnogen sahələrini özündə xarakterizə etsin. Şək. 3.3. Torpaqların çirklənmə səviyyəsinin müşahidəsi zamanı ərazilərin rekoqnossirovka marşrutları: a) təfərrüatlı müşahidələrdə; b) böyük sahələrdə müşahidələr zamanı. Torpaqların ağır metallarla çirklənmə dərəcəsi səviyyəsinin müşahidələrində bu və ya digər amillərin artması və ya azalması ilə əlaqədar olan dəyişikliklərin müqayisəsi və dəyişmələrin məkanda müxtəlif inqrediyentlərlə torpaqların çirklənmə dərəcələrinin qanunauyğun şəkildə dəyişmələri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin qanunauyğunluqlar daha aydın şəkildə üstünlük təşkil edən küləyin istiqamətləri boyu bütün ərazini kəsən torpaq-geomorfoloji profillərdə özünü büruzə verir ki, bu da torpaq və mühitlərdə çirkləndirici maddələrin paylanmaları arasındakı bir-birilə bağlı əlaqələrin dərk edilməsinin olduqca dəyərli metodunu təşkil edir. Torpaq-geomorfoloji profil dedikdə, qabaqcadan müəyyən edilmiş, xəttə çatmağa yönəlmiş yer səthinin dar zolağı başa düşülür ki, onun üzərində bir və ya bir neçə ekoloji amil ilə torpaqların çirklənmə dərəcələri arasında korrelyasiya təyin edilmişdir. Torpaq-geomorfoloji profillər küləklər gülünün vektorları üzrə qoyulur. Profillər əsas sahələri tam şəkildə əvəz edə bilməz, xüsusən də o hallarda ki, torpaqların çirklənmə dərəcəsinin dəyişməsi mikrorelyefin xarakteri ilə şərtlənir, onların torpaqların çirklənməsi ilə əlaqəsi əyani şəkildə böyük ərazilərdə özünü daha çox büruzə verir. Beləliklə, torpaq- geomorfoloji profillər və əsas sahələr bir-birlərini tamamlamalıdır. Həqiqətən müəyyən edilmişdir ki, atmosfer vasitəsilə torpaq örtüyünü çirkləndirən texnogen tullantılar torpağın üst qatlarında toplanırlar. Ağır metallar bir qayda olaraq səthdən birinci 2-5 sm-də toplanır. Aşağıda yerləşən üfiqlərin çirklənməsi torpağın becərilməsi (şumlanması, kultivasiya, malalanması), həmçinin çatlar vasitəsilə diffuz və konvektiv daşınması, torpaq heyvanları və bitkilərin gedişləri vasitəsilə baş verir. Ona görə də torpaq örtüyünün ağır metallarla çirklənməsinin dəqiq təsvirini torpaq nümunələrini dərinliyi 0- 10 və 0-20 sm şumlanmış yerdə və 0-2,5; 2,5-5,0; 5-10; 10-20; 20-40 sm dərinlikli xammal torpaqlarda və köhnə qalmış yerlərdən torpaqların nümunələrinin seçilməsi ilə əldə edilə bilər. Birləşdirilmiş nümunə bir qayda olaraq konvert metodu ilə tərtib edilir. Torpaqların ilkin emalı ilə əlaqədar olan bütün növbəti əməliyyatlar əvvəldə təsvir edilmiş torpaqların pestisidlərlə çirklənməsi zamanı yerinə yetirilən nəzarət zamanı həyata keçirilən əməliyyatlarla analojidir. Torpaq nümunələrinin seçilməsi yerinə yetirildikdən sonra o, analizdən ötrü laboratoriyaya göndərilir. Hər bir nümunə talonla təchiz edilir, burada torpağın özü haqqında və onun götürülmə şəraiti haqqında tələb edilən bütün lazımı məlumatlar verilir. Müşayətedici talonda nümunənin sıra nömrəsi, nümunənin götürülmə günü, ayı və ili, həmçinin ya məntəqənin faktiki adı ya da ki, işçi jurnalda məntəqənin şifrlənmiş nömrəsi və ya şərti işarəsi göstərilir. Şəhər şəraitində torpaq nümunələrinin seçilməsi elə miqyaslı kvadrat tor üzrə aparılmalıdır ki, bu 100 ha sahədə 5-6 torpaq nümunəsinin götürülməsi tezliyini təmin etsin. Torpaq nümunələrinin belə tezliklə götürülməsi şəhər ərazisində çirklənmiş torpaqların xəritəsinin yaradılması üçün məlumatların alınmasını təmin edir. Nümunələrin seçilməsi 20 sm dərinlikdən, tərəfləri 5-10 m olan konvert metodu ilə yerinə yetirilir. Ağır metallarla torpaqların çirklənmələrinin tədqiqi zamanı ağır metallarla çirklənmələrin xüsusi xəritələri – torpaq texniki kimyəvi xəritələri tərtib edilir. Belə xəritələrdə qəbul edilmiş sistematika üzrə torpaqların tipləri, alttiplər, növ və növ müxtəlifliyi göstərilməklə yanaşı, torpaqların müxtəlif inqrediyentlərlə çirklənmə dərəcəsi göstərilir. Torpaqların çirklənmə xəritələri dedikdə, müxtəlif dərəcədə çirklənmələr və onların birləşmələrinin tipik, müəyyən ümumiləşdirilmiş riyazi paylanmasının müstəvi üzərində kiçildilmiş təsviri başa düşülür. Çirklənmə xəritələri Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|