əmim Avdı da gedir,
uğurunuz xeyir olsun, yenə deyirəm, amma ehtiyatlı olun, bu
bağışlanmadan heç gözüm su içmir. Bu, bolşevik bicliyinə daha çox oxşayır.
Məmməd Koxa bir neçə yaxın adamı ilə geri qayıtdı. Həmid bəy isə
Annaxoğlu Mədəd bəylə 1930-cu ilə kimi Türkiyədə qaldı. Az sonra Vətən, torpaq
həsrəti onu da çəkib gətirdi. Onda Məmməd Koxa sürgün olunmuşdu.
Uzaqgörən Həmid bəyin gəlişi “operasiya əməliyyatı” illərinə,
güclü təqib,
tuthatut günlərinə düşdü. O, başının dəstəsilə qaçaq kimi gəzməkdən başqa çarə
tapa bilmədi. Yenidən Avey və Odun dağları, Ceyrançöl düzənləri, Xanlıqlar
meşəsi onun məskəni oldu. Tale onun cavan ömrünə nöqtəni bir təsadüfdən qoydu.
...Dustaq Məmməd Koxa nimdaş palazı yerə atdı. Dizlərini cütləyib aşağı
çökdü. Namazını qılıb qurtardı. Ani olaraq başı aşağı sükutla dayandı. Birdən
üzünü Allahın dərgahına tutub dua elədi.
- Pərvərdigara, - dedi, qürbətdəki bircə oğlumu hifz edib qoru, qoy onun qışı
mülayim, yazı yağışlı keçsin. Cəlayi-vətən olanların, həbsxana küncünə atılanların,
yetim-yesirin dadına yet. İlahi, bircə balamı, bütün məxluqatı şeytan şərindən,
zənən məkrindən qoru.
Müdrik atanın xeyir-duası yeganə oğlunu 1932-ci ilin yayına
kimi qoruya
bildi.
...Onlar bir axşam Dağ Kəsəmən meşəsindəki Hacı Yusif ağanın yataq
damlarına gəldilər. Yataq bom-boş idi. Yaylağa qalxan el Alpout yurduna, Dəlik
daşın yanına düşmüşdü. İlyas o taya, Qarayazıya keçməyi məsləhət bildi:
- Gedək, dədə-babamızın Mehrab yatağına...
Həmid bəy etiraz elədi:
- Ora uzaqdı, uşaqlar yorulub, əldən düşüblər. Həmdə oranı otryad bərk
güdür. Bura meşəlik olduğundan erməni dəstəsi qorxusundan gecələr yaxın düşə
bilmir.
Gecəni burda qalaq, səhər tezdən Dilbazilər meşəsinə çəkilərik.
Gecə yarısı gözətçi qoyulan Tapdığı bərk yuxu təntitdi. Aşağı bulağın üstünə
enib, əl-üzünü yudu. Axarın aşağısında hörüklənmiş atlara baş çəkdi. Yuxarı qaşa
çıxıb Avey dağına, Daş Salahlıya həsrətlə baxdı. Kənddə nöqtə boyda közərən bir-
iki çıraq işığından başqa heç nə görə bilmədi.
Oturan kimi yenə mürgülədi, yuxu
ona aman vermirdi. Qayıdıb İlyası oyatdı. Yarıyuxulu İlyas gözlərini övkələyə-
övkələyə:
- Abdullanı oyat - dedi, - o dözümlüdü.
- Əyə, insafın olsun, o yazıq ötən gecə də yatmayıb, dur, bir azdan dan
ağaracaq, bir tikə çimir alım, gözlərim acışıb yanır...
İlyas tüfəngini götürüb çölə çıxdı. Yuxusunu dağıtmaq üçün damların
arxasına keçib, sal qayanın çökəyindəki yağışdan qalma sudan üzünə vurdu.
Kəsik-kəsik at kişnərtisi eşidəndə əli havadan asılı qaldı. Təpənin aşağısında
yəhərli-yüyənli bir at dayanmışdı. Səksəkə ilə ona baxan atın üstündə heç kəs yox
idi. İlyas aşağı sindi. Arxasınca adam gəlib-gəlməyəcəyini gözlədi. At gah yeri
iyləyir, gah da kəsik-kəsik qorxu ilə gümüldənirdi. O sinə-sinə bir tikanın dalından
o birisinə keçdi. Atın qabağına durdu. Xırdaca bir daş atıb ona ərklə, sahibisayağı
təpindi. Aşağıda İlyasgilin atlarından biri kişnəyəndə nabələd
at onlara tərəf
götürüldü. Atlar bir-birini imsilədi. İlyas ehtiyatla yaxınlaşıb pişik cəldliyi ilə onun
yüyənindən yapışdı. At bərk geri dartınıb ilan kimi fınxırdı, gözlərini bərəldib
heyrətlə İlyasa baxdı. İlyas onu şirin-şirin muçqurdu, ehtiyatlı addımlarla
yaxınlaşıb, oxşaya-oxşaya əvvəlcə üzünü, sonra yalmanını sığalladı. Cibindən bir
tikə çörək tapıb ona uzatdı. Çörəyi yeyən at gərili ayaqlarını tamam boşaltdı. Çidar
üçün boğazına dolanmış çatını açanda, ram olmuş at heç bir müqavimət
göstərmədi. İlyas onu ağaca bağladı. Əyilmiş yəhərini düzəltdi,
yəhərüstü zərif
xalçaya yapışmış yabanı otları təmizlədi. Gözü xalçanın üstündəki əyri-üyrü yazıya
sataşdı. Nə illah elədi oxuya bilmədi. Erməni atıdı - deyə fikirləşdi.
O, geri qayıdıb yoldaşlarını oyadanda artıq dan yeri ağarmışdı. Bulaqda əl-
üzlərini yuyub atlandılar.
- Bu nə atdı, ay İlyas, kimindi? - Abdulla soruşdu.
Hamı yüyəni çəkib dan qaranlığında yad ata baxdı. Tapdıq lap yaxın gəlib:
- Bu at mənə tanış gəlir, - dedi, - qardaşlar, - bir az duruxub - Həmid, bu
bilirsən kimindi, Ballı qaya kəndində özündən deyən bir dığa var - Cahan
dığanındı bu at. Görünür, həftə bazarına gedirmiş, at onu yıxıb qaçıb.
-
Düz deyirsən, bu gün də bazardı, ola bilər.
İlyas necə bir fəndlə atı tutmağını danışdı. Həmid bəy ona axıracan qulaq
asmayıb:
- Nahaq tutmusan, - dedi - gərək buraxaydın çıxıb gedəydi, nəyimizə
lazımdır?
- Həmid bəy, insafın olsun, belə ceyran kimi atı da əldən buraxmaq olarmı?
- Sonra da bütün obaya, elə səs yayılacaq ki, Həmidgilin dəstəsi
soyğunçuluqla məşğuldurlar. Kimi inandıracaqsan ki, at öz ayağı ilə gəlib çıxıb.
Atları sürüb o taya keçdilər.
Sola burulub, qalın meşədə görünməz oldular.
Günəşin qızılı şüaları göyün ətəyini qızardanda Dilbazilər talasına çatıb çörəyə
oturdular. Atları bir az aşağıda, talanın qırağında hörüyə açdılar. Həmid bəy üzü
atlara tərəf oturmuşdu.
- İlyas, - dedi, - dığanın atı şeşələnib kəsik-kəsik kişnəyir, elə hey
gümüldənir, heç otlamır. Ya qurd-quş görüb, ya da çöllüyə alışa bilmir.
Üzülmüş elə hey boylanır... İlyas
oturduru yerdə geriyə dönüb, lağla, ata
baxa-baxa:
- Əyə, bu köpək oğlunun atı niyə farağat durmur, bəlkə erməni dığası dalınca
gəlib, ona gümüldənir.
Hamı gülüşdü. Atlardan gözünü çəkməyən Həmid bəy yerində dikəlib ayağa
durdu. O, ayağa duran kimi iki güllə dalbadal açıldı. Həmid bəy əvvəl ombasını,
sonra qarnını tutub iki qatlandı. İlyas çörək əlində heyrətlə Həmid bəyə baxdı. Cəld
tüfəngi götürüb ayağa durdu.
Abdulla qışqırdı:
- Dığadı, odu, qaçır, - deyib gülləni-güllə dalınca ata-ata üzü aşağı endi.
Yaralı Həmid bəyi götürüb üzüaşağı endilər. Xeyli getdilər, qanı saxlamaq
mümkün deyildi. Həmid bəy əlilə “dayanın” işarəsi verdi.
- Məni aparmağın xeyri yoxdu, - dedi. - Gecdi, qoyun rahatca ölüm...
Doluxsunan İlyas aşağı əyilib onun üzündən öpdü, təsəlli verdi:
- Ay qağa, nədi danışdığın, ölüm nədi,
zad nədi, bir az da aşağı enək,
Cəfərlidən türkəçarə həkimlərdən birini gətirərik... Səndə heç nə yoxdu.