SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Neytron-qamma karotaj

Neytron-qamma karotaj (NQK)- ikinci daracali qamma kvantların intensivliyinin qeyd edilmasina asaslanır. İkinci daracali qamma-kvantlar süxurlar süratli neytronlarla qarşılıqlı aqaqada olduqda yaranır.
NQK zamanı quyuya buraxılan cihaz indikator va neyt- ron manbayindan ibarat olur. İndikator kimi bir stintilyasiya sayğacından, manba kimi isa Po+Be izotoplarının elementlarinin toz şaklindan istifada edilir. Polonium radioaktiv element olduğuna göra o hissaciklari (2He°) şüalandırır. Bu hissaciklar Be atomunun nüvasi ila alaqaya girdiyindan nüva reaksiyası baş verir.
4 Be⁹ + zHe* —• 6C ³ —• 6 C ² + »n + y
Reyaksiya naticasinda yaranan iti süratli neytronun sürati 9*10’ sm/san, enerjisi isa 3,2 - 7 MeV-a barabar olur. Bu cür neytronlar itisürutli neytronlar adlanlr.
Neytron elektrik yükü daşımadığından atom örtüyünda olan elektronlar onun harakatina heç bir tasir göstarmir. Odur ki, neytronlar atomla toqquşduqda onun elektron buluduna sarbast daxil olaraq, atom nüvasi ila qarşılıqlı tasira girirlar. Bu zaman neytronların sapalanmasi, diffuziyası va udulması hadisalari baş verir.
Neytronun sapalanmasi dedikda onun avvalki harakat istiqamatinin va enerjisinin dayişilmasi nazarda tutulur. Sapalanma elastiki va qeyri elastiki olur. Elastiki sapalanma
iki ideal elastiki kürolarin toqquşması ila analojidir. Yani, neytron va nüvanin toqquşmadan avval va sonraki kinetik enerjilarinin cami eyni galir. Qeyri elastiki soP lanma zamanı isa neytronların enerji-si yalnız nüvanin kinetik enerjisinin yaranmasına yönalmir, ham da onun hayacanlanmasına sarf olunur. Başqa sözla, nüva-nin daxili enerjisinin artırılmasına sarf olunur. Neytronun atom nüvasi tarafindan udulması naticasinda isa nüva parçalanır va atomdan müayyan radioaktiv hissacik buraxılır.
Atom nüvalari ila toqquşarkan neytronlar zaiflayirlar, enerjilarini itirirlar va süratlari azalır. Adatan bir neça (10 — 15) bela toqquşmadan sonra neytronların enerjisi 0.025 eV — a qa- dar azalır, sürati isa 2,2 10⁵ sm/san—dak aşağı düşür. Bela neytronlar istilik neytronları adlanır.
Quyularda istilik neytronlarının paylanma xarakterinin öyranilmasi son daraca ahamiyyatlidir. Bela ki, NQK-da ölçü- lan ikinci daracali y şüalanma intensivliyi başlıca olaraq mühitdaki atom nüvalarinin istilik neytronlarını zabt etmasi naticasinda yaranırlar.
NQK-da ölçü işlarini aparmaq üçün istifada edilan quyu cihazı neytronlar manbayindan, y—şüalanma detektorundan va elektron sxemdan ibarat olur.
Neytron manbayi ila detektor arasındaki masafa NQK zondunun uzunluğu adlanır. Adatan zondun uzunluğu 50-70 sm taşkil edir. Manbanin şüalandırdığı itisüratli neytronlar süxurlarla qarşılıqlı tasira girarak zaiflayir va istilik neytronlarına çevrilirlar, 10 ³-10“ saniyadan sonra mühitin atomlan tarafindan udulurlar. Naticada müxtalif eneıjiya malik bir va ya bir neça y kvant şüalandırırlar. Neytronların
zaiflamasi asasan süxurdakı hidrogenin miqdarından asılı olur. İstilik neytronlarını zabt edan, yüksak anomal en kasiyina malik elementlar asasan xlor, bor va damirdir. Bir istilik neytronunu müxtalif elementlar zabt edarkan müxtalif miqdarda y kvant buraxır. Masalan, H , O , C har biri ayrılıq- da bir y kvant buraxdığı halda Na-3,09 , Zn-2,36 y kvant şüa- landırır. NQK - da “şüalanma zonası” va “qeydiyyat zonası” terminlarindan istifada olunur. “Jilafanma zonası” dedikda neytronlar manbayi atrafındakı faza nazarda tutulur ki orada neytronların zaiflamasi, istilik neytronlarının udulması va ikinci daracali y kvantların yaranma proseslari baş verir. Bircinsli bark süxurlarda şüalanma zonası ilkin yaxınlaşmada radiusu 50-60 sm olan sfera hesab olunur. Maye hopmuş boş qumlarda bu zonanın radiusu 25-35 sm - dak azalır.
İndikatorla ikinci daracali y kvantların 90 % - nin qeyd edilmasi mümkün olan indikator atrafındakı faza “qeydiyyat zonası” adlanır. Bu zonanın radiusu mühitin sıxlığından asılı olur. Su üçün bu zonanın radiusu 60-70 sm, bark çökma süxurlar üçün isa 20-30 sm taşkil edir
.Manbadan çıxan neytronunva reyaksiya naticasinda yaranan y kvantın bir başa indikatora çatmaması üçün bunlar
arasında qurğuşun ekran va ya parafin tabaqa yerlaşdirilir. indikator va neytron manba arasındaki masafa zondun uzunluğu adlanır va tadqiqat radiusu bu uzunluqdan asılı olur. Zondun uzunluğu artdıqca tadqiqat radiusu da artır va maksi- mum qiymata çatdıqdan sonra azalır. Cihazın tadqiqat radiusuna süxurların litoloji tarkibi va masamalardaki hidro- gen, xlor, natrium ionlarının miqdarı tasir edir. Bela ki, bu ele- mentlarin ionları neytronu intensiv udmaq qabliyyatina malik- dirlar. Müxtalif tarkibli süxurlarda tadqiqat radiusu müxtalifdir:
terrigen tarkibli süxurlarda maksimal qiymat 45-50 sm, karbo- nat süxurlarda isa 60-70 sm-dir.
NQK cihazlarının tatbiqi zamanı inersiya zonası yaranır ki, bu zaman zondun uzunluğu inersiya masafasindan kiçik olur. Bela zondlarla tadqiqat apaılan zaman hidrogenin süxurda miqdarı artdıqca qeyd edilan intensivlik artır. Praktikada asasan inersiyadan kanar zondlar istifada edilir ki, bela zondlann uzunluğu taxminan 60 sm-a barabar olur.
NQK ila kamarli quyularda tadqiqat apardıqda kamar va sement halqasi intensivliyin qiymatinin taxminan 30-40 faiz azalmasına sabab olur.
Ümumiyyatla, an çox istifada edilan NQK cihazının zondunun uzunluğu 60 sm olur. Bela quyu cihazı vasitasila alı- nan kamiyyatin qiymati daha daqiq olur. Tadqiqat zamanı qeyd edilan Ig ümumi y şüalanmamn camidir, yani bunu aşağı-
daki düstur şaklinda yaza bilarik.
I —— I + I + I + I + I _(5.36)
Burada, I _N - tabii radioaktivliyin intensivliyi, /,p - II daracali y
kvant, I - y hissaciklarin süxurda yayılması zamanı yaratdığı intensivlik, I , -quyu daxilina doldurulan qazma mahlulunun yaratdığı intensivlik, I.g - tabii fondur.
İnterpretasiya zamanı biza II daracali y kvantın intensivliyi lazım olur.Bu maqsadla da yuxarıdakı düsturdan II daracali y
kvantın düsturunu yazaq:
I —— I —— I,q I — I _N — I — I _(5.37)
Barabarlikdaki I va îg parametrlarin qiymati bazan malum
olmur. Ona göra da har bir quyu cihazında zavoddan buraxdıq- dan sonra bu kamiyyatlarin (a va b) adadi qiymati pasportda qeyd edilir.
(5.38)

1. 
   dadi çox kiçik qiymat olduğuna göra bazan nazara alınmır. a va b kamiyyatlarini tayin etmak üçün quyu cihazı manbasiz qu- yuya buraxılır va y kanalı ila, ham da neytron - qamma kanalı ila diaqram qeyd edilir. Alınmış diaqramdan istifada edarak, a tayin edilir.
   

NQK ila qeyd edilan intensivlik bir neça taşkiledicidan ibarat olur. Qeyd edilan diaqramların interpretasiyası zamanı bu taşkiledicilarin ümumi qiymati intensivlikdan çıxılır, daha doğrusu bunlara göra düzaliş edilir.