Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 694 

olunmamış, sistemləşdirilməmiş, ayrı-ayrı yazılarına – 

şerlərinə, məqalələrinə  səpələnmiş anılarını, habelə,  şifahi 

söhbətlərindən eşitdiyim, duyduğum olayları, adamlar 

haqqında təəssüratlarını bir yerə toplamaq istəyirəm. Bütün 

bunları xronoloji və  məntiqi ardıcıllıqla düzməklə  də 

kifayətlənmirəm, onların demədiklərini də onların yerinə 

demək istəyirəm. Ancaq o deyimləri, o fikirləri ki, onların 

məhz belə ifadə etmək istədiklərinə yüz faiz əminəm. Onların 

düşüncə və dəyərləndirmə meyarlarına görə, müxtəlif insanlara 

və hadisələrə münasibətlərini bildiyimdən və  nəhayət, 

bioqrafiyalarının faktlarına əsaslanaraq bərpa etmək istəyirəm. 

Bu bir bərpaçı  işidir bəlkə. Bundan başqa, qohumlarımızın, 

dostlarımızın – onların, ya mənim dostlarımın, onları yaxşı 

tanıyanların söhbətləri, xatirələri də  əlavə materialdır. Amma 

bununla da iş bitmir. Mən həm onların yaşadıqları dövrü 

onların gözüylə görmək istəyirəm, həm də özümün – onlardan 

sonra yaşadığım həyatın və zamanın təcrübəsinə arxalanan 

insanın gözləriylə görməyə çalışıram. Odur ki, bu xatirə-roman 

bir həyatın – təkcə mənim həyatımın deyil, ən azı üç həyatın – 

atamın, anamın və mənim yaşadığımız ömürlərin birləşdirilmiş 

salnaməsidir. Kitab üzərində  işləyərkən qanrılıb geriyə baxa-

baxa mən özüm də sanki üç həyat yaşayıram. Bir neçə bir-

birindən köklü fərqlənən dövrün şahidi olub, bir neçə  nəslin 

taleyinə ortaq olub və beləliklə, bir ailənin timsalında XX əsrin 

əvvəlindən axırına qədər böyük bir tarixi yolu keçirəm. 

(Sonralar bu planım dəyişdi. "Keçən keçdi, olan oldu" kitabı 

əvəzinə bu düşünülmüş kitabın ancaq birinci hissəsini "Əsrim 

və  nəslim" hissəsini yazmağa başladım. Bu kitabın da böyük 

qismi artıq işıq üzü görmüş "Mubarizə bu gün də var" kitabıma 

daxil oldu.  

Amma "Əsrim və  nəslim"i də mütləq yazıb bitirəcəyəm. – 

Çox sonrakı illərin qeydi).  

*** 

Ortaq türk dilindən danışırlar. Bu xülyadır. Türk xalqlarının 

---

 695 

tarixinə az-çox bələd olanlar yaxşı bilir ki, türk dilləri hələ 

qədimlərdən müxtəlif qruplara – qıpçaq, oğuz, qarluk və s. 

ayrılıblar və bu gün qazax "jipək" yerinə "ipək", Türkiyə türkü 

"yıldız" yerinə "jıldız" deməyəcək. Əgər süni bir dil yaratsalar 

belə, bu, esperanto kimi ancaq mütəxəssislərin və həvəskarların 

istifadə etdiyi bir dil olacaq. Lakin populist məqsədlərlə bu 

ortaq dil məsələsini ortaya atırlar, kiməsə yarınmaq məqsədiylə 

bunu edirlər. Mənim isə uzun illər Türkiyənin özündə (əslində 

daha çox elə Türkiyədə) dediyim odur ki, ortaq dil xülyasına 

düşməkdənsə, ortaq rabitə, ünsiyyət (Türkiyə türkləri buna 

iletişim deyirlər) dili yaradaq. Daha doğrusu, bunu yaratmağa 

da ehtiyac yoxdur. Bütün türk xalqları məhz Türkiyə türkcəsini 

bu əlaqə, ünsiyyət, rabitə, iletişim dili kimi qəbul etsin, çünki 

Türkiyə türkcəsi ən böyük türk dövlətinin, əsrlər boyu müstəqil 

yaşamış və zəngin dövlətçilik ənənələrinə malik olan bir xalqın 

dilidir, həm də bütün sahələrdə – siyasət, elm, hüquq, hərbçilik, 

iqtisadiyyat və s. daha çox inkişaf etmiş, gəlişmiş, 

zənginləşmiş bir dildir. Mən qətiyyən rus dilinin əleyhinə 

deyiləm.  Əksinə düşünürəm ki, rus dili hələ uzun müddət 

keçmiş SSRİ-də yaşamış türk xalqlarının karına gələcək, 

dünyanın mədəni sərvətlərinə açar kimi istifadə olunacaq. İndi, 

məsələn, elə Azəbaycanda ingilis dilinin daha fəal mövqe 

tutması, təəssüf ki, ancaq bazar iqtisadiyyatının  şərtləri ilə 

bağlıdır.  İngilis dilini bildiklərinə görə  şirkətlərdə  işləyib 

böyük maaşlar alan cavanların ingilis dilində  Şekspiri, ya 

Folkneri oxuyanlarına rast gəlməmişəm. Şekspir də, Balzak da, 

Markes də, Kafka da hələ ki, bizə rus dili vasitəsilə çatır. Hələ 

onu demirəm ki, rus ədəbiyyatı özü zəngin bir xəzinədir. Odur 

ki, uzun illər nail olduğumuz yüksək mədəni səviyyəmizi 

qoruyub saxlamaqda rus dili bizə  gərək olacaq. Amma mən, 

məsələn, qırğızın Azəri türküylə, qazaxın qaqauzla, yakutun 

özbəklə rus dilində anlaşması yerinə, Türkiyə türkcəsiylə 

anlaşmasını istərdim. Bax əlaqə, rabitə, ilətişim dili bu 

deməkdir və bu daha real bir məqsəddir. Hələ onu demirəm ki, 

---

 696 

bu prosesdə müstəqil dillərimiz Türkiyə türkcəsindən alınmış 

ən uğurlu sözlərlə  zənginləşəcək və bu ümummənəvi türk 

məkanının yaranması yolunda daha gerçəkçi addım və 

vasitədir. Yoxsa türk xalqları nümayəndələrinin iştirakıyla 

Türkiyədə keçirilən müşavirələrdə türk dilindən daha çox rus 

dili səslənir. Çünki türk kökənli soydaşlarımızın çoxu Türkiyə 

türkcəsini bilmir, öz dillərindən başqa yalnız rus dilində 

danışırlar. Başqırdla türkmənin bir-biriylə ingilis, ya fransız 

dilində danışdıqlarını təsəvvür etmək çətindir. Gülüş doğuracaq 

hadisələr də baş verir ki, bəzilərini mən bədii əsərlərimdə əks 

etdirmişəm. Türkiyədə bir müşavirədə bir yanımda tatar, o biri 

yanımda qazax oturmuşdu. Natiq kürsüdən deyirdi ki, bizim 

hamımızın dili birdir, eynidir. Qazax və tatar məndən rus 

dilində xəbər aldılar: – Nə deyir? – Cavab verdim: – Deyir ki, 

dilimiz birdir. Hər ikisi rus dilində: – Düz deyir, – dedilər.  

Bu cəhətdən mən müxtəlif türk dillərinin ləhcə 

adlandırılmasının da qəti  əleyhinəyəm.  Əgər, tutalım, 

Azərbaycan dili ləhcədirsə, hansı Ana dilin, ədəbi dilin 

ləhcəsidir, Türkiyə türkcəsinin? Niyə? Molla Pənah Vaqifin, 

Mirzə  Fətəlinin, Aşıq  Ələskərin, Sabirin, Mirzə  Cəlilin, 

bayatılarımızın dili niyə  ləhcə sayılsın? Yox, bəlkə, bu 

məntiqlə Türkiyə türkcəsi də  ləhcədir. Onda əsas dil, Ana dil 

(Ana dili yox, Ana dil – bunlar fərqli anlayışlardır), normativ 

ədəbi dil hansıdır? Ya heç mövcud deyil?  

Slavyan dil ailəsi də var, amma heç kəs rus, polyak ya 

bolqar dilini ləhcə saymır.   

Əlbəttə, Oğuz qrupunun dilləri, özəlliklə Azəri və Türkiyə 

türkcəsi bir-birlərinə çox yaxındır. (Qazax diliylə  qırğız, tatar 

diliylə başqırd dilləri də bir-birinə çox yaxındır, hətta ümumi 

ədəbiyyat klassikləri də var). Amma rus və ukrayna dillərinin 

bir-birinə yaxınlığından da daha artıq bir-birinə yaxın olan 

Azərbaycan və Türkiyə türkcəsi, hər halda, eyni dil deyil.  

Bu iki dilin eyni dil olmasını iddia edən dostuma: – Sən 

məndən yaşda kiçiksən, – dedim, – səni özümə qardaş bilirəm, 

---