Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 682 

gəmidəyəm.  Ətraf Yunan sahilləri, yunan adaları. Doğrudan 

da, qədim Elladanın – çağdaş Yunanstanın ab-havası adamı 

sanki fəlsəfi düşüncələrə və mücərrəd fikirlərə sövq edir. Necə 

ki, Parisin ab-havası insanı  bədii yaradıcılığa, məhəbbətə 

kökləyir. Bəlkə  də bu ənənədən gəlir. Haçansa oxuduğun 

kitabların, gördüyün filmlərin və  rəsm  əsərlərinin təsirindən 

yaddaşında ilişib qalanlar sənin bu ovqatını yaradır.  

Günəşin dairəsi qeyb oldu – indi günəş, daha doğrusu, onun 

işığı göyə qayğanaq kimi yayılıb. Tava – günəş özü artıq 

görünmür, amma yumurtanın ağı-sarısı buludların arasına 

dağılıb.  

Gəminin göyərtəsində oturub bu ölkə haqqında düşünürəm, 

bu torpağın bəşəriyyətə  bəxş etdiyi demokratiyanın mahiyyəti 

haqqında düşünürəm.  İnsanların bu yerlərdə, bu açıq səma 

altında 2500-2700 il qabaq düşündükləri metofizik problemləri 

yada salıram. Nə deyirsiz deyin, çox şeyi məhz iqlim həll edir. 

Bu ölkə, demək olar ki, heç vaxt qış görməyən bir diyardır, 

günəş  və  dəniz ölkəsidir, yarıçılpaq Allahların və yarılüt 

insanların – siyasətçilərin, filosofların, natiqlərin, 

heykəltaraşların, söz ustalarının vətənidir. O insanların ki, 

özləri kimi yarıçılpaq Allahları uydurub bütün problemlərini 

onların çiyninə yükləyiblər. Amma üç min il bundan qabaq da 

varlığın  ən  əsas suallarına cavab yox idi – həyatın mənası 

nədir? Kainatn əvvəli-axırı varmıdır? Vaxt haçandan başlanır 

və haçan, necə bitəcək?  

Kainatın böyüklüyü haqqında çoxlu bənzətmələr tapmaq 

olar. Əgər bizim planet kəhkəşanda bir qum dənəsi boydadırsa, 

kəhkəşanın özü kainat dəryasında bir damladır  – Sakit okeanın 

bir damlası kimi. Amma bütün bu çətin təsəvvür olunan 

mənzərələr belə  kəmiyyət ölçüləridir, onları keyfiyyət 

baxımından dərk edə bilmirik. Yaxşı, kainat nə  qədər 

təsəvvürolunmaz dərəcədə böyük olur-olsun, axır ki, hardasa 

qurtarırmı? Deməli, hardansa başlanır? Bəs bitdiyi yerin 

ardında nə var? Əgər bir şey yoxdursa, bu yoxluğun özü nə 

---

 683 

deməkdir? Eləcə də Vaxt, Zaman anlayışı. Vaxt, Zaman haçan 

başlanıb, haçan sona yetəcək. Bu sualların cavabsızlığı öz-

özlüyündə sonsuzluq deyil, bizim şüurumuzun müəyyən 

sərhədlərlə  məhdudlaşmasıdır.  İnsan  şüuru sonsuzluğu 

sonsuzluq kimi qavramaqda acizdir – bu artıq beynimizin 

xüsusiyyətidir. Məkan sonsuzdur, amma bu sonsuzluğu dərk 

etmək istəyən insan zəkasının imkanlarının sonu var. Din elə 

hesab edir ki, belə sualların cavabını bircə Allah özü bilir. 

Razıyam. Ona da razıyam ki, insan beynindəki bu 

məhdudiyyəti də o görünməz ulu Varlıq müəyyənləşdirib. 

İnsan bunu bilməməlidir. Mənim Allaha inanmağımın çoxlu 

səbəblərindən biri də elə budur. Gəncliyimdən qəbul etdiyim 

düstura ömrüm boyu sadiq qalmışam: "Allaha inanıram, Dinə 

hörmət edirəm, Xurafata, Mövhumata nifrət bəsləyirəm".  

Allah mənimçün həm də  Ədalətin son və  ən yüksək 

qoruyucusudur. Amma bu artıq etik anlayışlar aləmindəndir, 

yəni yalnız insan münasibətlərinin, ictimai əlaqələrin  əhatə 

etdiyi sahəyə aiddir. Bəs metofizik sahədə? Cavabı bilməsək 

də, sual vermək haqqımız ki var? Hər halda, insan beyninə "nə 

barədəsə heç düşünmə, sual vermə" yasağını qoymaq olmaz.  

Dünyanı Allah yaradıb,  əstəğfürullah, bəs Allahı kim 

yaradıb? Dindarlar dərhal Tküfr danışmaU deyəcək. Amma axı 

bu cavab deyil. Din, Allah əbədidir deyirik. Bəs əbədilik nədir? 

– yenə, yenə bu sualı verirəm. Özüm cavab verirəm: Əbədilik – 

vaxtın yoxluğudur. Amma axı biz – düşünən məxluqlar Vaxtın 

içində yaşayırıq – doğuluruq, böyüyürük, ölürük. Deməli, Vaxt 

hər halda mövcüddur. Yunanların təfəkküründə Xronosa 

(Vaxta) qədər Xaos varmış. Bəs Xaosdan əvvəl? Din cavab 

verir, daha doğrusu, dinin iki cavabı var: birincisi; Allah (ya 

Allahlar) varmış Xaosdan qabaq. Amma onda ikinci sual açıq 

qalır – Allahı (ya Allahları) kim yaradıb, onlardan qabaq nə 

varmış? Din Tbu küfrdürU – deyir. Yəni  İlk haqqında 

düşünməyin özü günahmış. Bu barədə düşünmək belə yasaqdır. 

Yəni cavab yoxdur, yasaq var. Amma yasaq – cavab deyil.  

---

 684 

Daha aşağı səviyyəli problemlərə – cəmiyyət problemlərinə 

enəndə, mənimçün cavabsız suallardan biri də demokratiyanın 

mahiyyəti məsələsidir. Mən qüsurlu antik demokratiyanı 

demirəm. Qulları  bərabərlik cəmiyyətindən çıxdaş edən 

demokratiya, təbii ki, tam demokratiya sayıla bilməz. Və 

qulların cəmiyyətdən kənar edilməsi hansı  mənadasa 

xristianlığı – insanların bərabərliyi haqqında ilk təlimi yaratdı. 

Amma söhbət bundan getmir. Antik demokratiya yox, 

demokratiyanın ən kamil formaları da bir sadə suala cavab verə 

bilmir:  əgər demokratiya xalqın istəyidirsə, xalqın 

hakimiyyətidirsə, daha doğrusu, hakimiyyət olmazdan qabaq 

xalqın seçimidirsə  və xalqın  əksəriyyəti də demokratiyanı 

istəmirsə, seçmirsə, bu müəmmanın cavabı necə olmalıdır? 

Əksəriyyətin rəyinə xilaf olan əksəriyyətin hakimiyyəti – yəni 

demokratik üsul-idarə. Onda bunun nəyi demokratik seçim 

oldu? O biri seçim – xalqın  əksəriyyətinin istəyiylə tiranik, 

müstəbid, diktator rejiminin yaranması da, təbii ki, 

demokratiyanın təntənəsi sayıla bilməz. (Çoxluğun rəyiylə, 

seçimiylə, səsiylə  bərqərar olsa da). Bu abstrakt, mücərrəd 

məsələlər deyil, hər birimizin qarşısına hər gün çıxan konkret 

problemlərdir. O cümlədən bizim – öz rejimini və 

ideologiyasını müəyyənləşdirmək istəyən məmləkətin 

vətədanşları qarşısında da durur.  

Daha bir zarafatyana paradoks. Əgər  əcnəbinin: - Sizin 

ölkənizdə demokratiya varmı? – sualına sən tamamilə sakitcə: 

– Yoxdur, – deyə cavab verə bilirsənsə, – deməli, hər halda 

ölkəndə demokratiya var. Olmasaydı, qorxundan TvarU 

cavabını verməyə məcbur idin. 

*** 

Bəs niyə  mən, özünü ziyalı sayan adam (ziyalı sözü indi 

söyüş kimi səslənsə  də) öz ölkəmdəki avtoritar rejimi qəbul 

edirəm? Onun bütün naqisliklərini, traybalizmi, şəxsi 

itaətkarlıq prinsipini, korrupsiyanı  və sairəni görə-görə bu 

rejimə etiraz etmirəm? Belə rejim mənim insanlıq ləyaqətimi 

---