Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 673 

"Düşmən təslim olmursa onu məhv edirlər? "Belədə bu 

düşüncə tərzinin Stalin sistemindən təfavütü nədədir?  

Konkret, yaxın və lokal örnəkdə demokratların səhvləri daha 

aydın görünür. Mən israrla təkid edirəm ki, demokratlar Dağlıq 

Qarabağ hadisələrinə birtərəfli münasibətlə, məsələnin 

mahiyyətini bilmədən və buna varmaq istəmədən yanaşdıqları 

üçün Azərbaycanda nəinki Kommunist hakimiyyətinin 

möhkəmlənməsinə  şərait yaratdılar, hətta bir növ dini-təməlçi 

meylə də səbəb oldular.  

*** 

Əgər iki ildən artıq müddətdə respublikalardan biri gərginlik 

şəraitində yaşayırsa, onun Konstitusiyayla təmin olunmuş ərazi 

bütövlüyünə  təcavüz edilirsə, öz milli ərazisiylə daxil olduğu 

ittifaqın müqaviləsi pozulursa, daha betəri, Konstitusiyanın və 

Müqavilənin bu maddələrinin özləri  şübhə altına alınırsa, 

respublikaların öz sərhədləri daxilində inzibati hüquqları 

tapdanırsa, hansı suverenlikdən dəm vurmaq olar?  

Aşkarlığı da yalan və  təhqirlər üçün istifadə etmək 

mümkündür.  

Yenidənqurma sərhədlərin yenidən biçilməsi deyil – bu tezis 

dəfələrlə  ən yüksək dövlət kürsülərindən səslənir,  ən mühüm 

sənədlərdə əks olunur, amma məsələnin guya ki, ədalətli həllini 

istəyənlər tərəfindən israrla rədd edilir. Çünki onlar ədalətli 

həlli yalnız öz xeyirlərinə olan qərar kimi qavrayırlar. Axı 

şübhəli, bəzənsə tam mifik tarixi qaynaqlara istinad edərək tək 

respublikaların deyil, dünyadakı bütün dövlətlərin sərhədlərini 

təftiş etmək olar. Bəzən elə xəritələrə isnad olunur ki, o xəritə 

yaranan dövrün təsəvvürlərində yer kürə deyil, üç öküz 

buynuzu üzərində dayanmış səth imiş.  

Əgər yenidənqurmanı inqilab sayırlarsa, onun Vandeyası 

Dağlıq Qarabağdır.  

Erməni xalqının tarixi iztirablarını  və  ağrılarını başa 

düşürük. Amma məgər Azərbaycan xalqı tarix boyu daha artıq 

müsibətlər, faciələr yaşamayıb? Daha az əzab-əziyyət çəkib? 

---

 674 

Parçalanıb,  əzəli torpaqlarını itirib, qırılıb, sürgün olunub, ən 

ləyaqətli oğulları qanına qəltan olunub. İndi nə etməli, həmişə 

keçmişə yas tutmalı, ağlamalı, ağı deməliyik? Heç gələcəyi 

düşünməməliyik? Yadda saxlamaq bir şeydir, kin saxlamaq 

başqa şey.  

*** 

Məhəbbət – qəfilcən nədənsə  aşiq olduğun adamı 

uydurmaqdır.  

*** 

Balzak deyəndə ki, ancaq qadının son eşqi kişinin ilk 

məhəbbətiylə müqayisə oluna bilər, haqlı deyildi. Görünür, bu 

sözü gəncliyində deyib, o vaxt ki, yaşca ondan çox böyük olan 

qadını sevirmiş. Bəlkə də ahıl çağında, Qanskayaya aşiq olanda 

başa düşüb ki, kişinin son məhəbbəti daha güclü olur. Amma 

bəlkə bilmirmiş ki, bu son məhəbbətidir. Həm də axı kim təyin 

edə bilər ki, hansı  məhəbbət məhz son eşqdir. Bunu yalnız 

ölüm müəyyənləşdirə bilər. Ölüm öncəsi məhəbbət – son 

məhəbbətdir. Ölümlə məhəbbət necə də yaxındırlar. Süleyman 

peyğəmbər demişkən: "Ölüm kimi güclüdür məhəbbət".  

*** 

Sartr maoçu və xunyevbinçi şıltaqlıqlarına rəğmən, 

şübhəsiz, ağıllı adam idi və o, sosializmin acı  təcrübəsini də 

yüksək qiymətləndirirdi. Yeri gəlmişkən, Qərbin başqa 

tanınmış yazıçısı  və ictimai rəyə  təsir göstərən mütəfəkkiri 

Alberto Moravia da Çin "mədəni inqilabını" müsbət 

dəyərləndirirdi,  İmran Qasımov onunla İtaliyada görüşmüşdü 

və söhbətlərini mənə də danışmışdı.  

Nədir bütün bunlar – toxluq və rifah içində həyat sürən Qərb 

intellektuallarının ictimai firavanlıqdan doyub macəralara 

uyması?  Bəlkə  də yox, bazar qanunlarından bezmiş  Qərb 

demokratlarının acı 

təcrubəsi? Ümumiyyətlə, Qərb 

intellektuallarının sosialist təcrübəsinin SSRİ-də reallaşan 

variantına münasibətləri dərin təhlil tələb edir. "Bu rejimin 

cinayətlərindən xəbərimiz olmayıb, yalnız Soljenitsin QULAQ-

---

 675 

la gözlərimizi açdı" desələr də, hər halda çox şeydən daha öncə 

də  xəbərdar idilər. Niyə  bəzilərinin gözü Soljenitsinin 

şəhadətlərindən daha qabaq açılmışdı, bəziləri isə indinin 

özünəcən çox şeyi görmür, ya görmək istəmir. Niyə Alber 

Kamyu XX qurultaydan və 56-cı ilin Macarıstan 

hadisələrindən sonra SSRİ-ni ittiham etməyə özündə güc və 

cəsarət tapdı, Stalin təbliğatının gah qaragüruhçu, gah da sülh 

uğurunda alovlu mübariz kimi təqdim etdiyi Jan Pol Sartr isə 

Nobel mükafatından imtina edə bildi, amma Xruşşov sifətli 

sosializmdən üz döndərmədi. Niyə Andre Jid 30-cu illərdə 

SSRİ-yə  gəlib bu quruluşun qüsurlarını görə bilmişdi, Lion 

Feyxtvanger isə həmin elə 30-cu illərin Stalin məhkəmələrində 

iştirak edib onlara haqq qazandırırdı?  Niyə Herbert Uels 

Lenini ancaq mülayim və  məsum Kreml xəyalpərvəri kimi 

görürdü, Anri Barbüs Stalinin gözüylə baxırdı cahana? Nədən 

Bernard  Şou və Pablo Pikasso, Lukino Viskonti və Bertold 

Brext sosialist idealına inanırdılar? Niyə? Doğrudanmı, tarixin 

marksist təsnifatı gerçəkdir – həyat yalnız siniflərin 

mübarizəsidir, bəşəriy-yətin bir ictimai formasiyadan başqasına 

yüksəlişidir və bütün bu düzünəqulu yolun ən uca zirvəsi – 

sosializm-kommunizmdir? Bütün yanlışlıqlarına, amansız 

səhvlərinə, qanlı  və cinayətkar keçmişinə baxmayraq, Sovet 

sosializmi dünyanın inkaşafında daha yüksək mərhələdir? 

Yaxud bütün nailiyyətlərinə (onları da danmaq olmaz) 

baxmayaraq tarixin faciəvi yolazmasıdır?  

Görünür, həqiqət bu iki əks fikrin arasındadır. Hər halda bir 

müstəqim cavab yoxdur, cavab axtarışları var. Andre Jid yaxşı 

deyib: "Həqiqəti axtaranlara inanın, həqiqəti buldum deyənlərə 

şühhəylə yanaşınU.  

Şübhə faydasız deyil. "Şəkkaka lənət" – sırf dini düşüncənin 

məhsuludur. Marksizm də bütün ateist şüarlarına baxmayaraq, 

məhz bu dini təfəkkürü qəbul etmişdi və  həmin təlimə  zərər 

vuran da elə bu oldu. Dinə qarşı amansız mübarizə apara-apara 

marksizm onun bir çox cəhətlərini mənimsədi – dinin 

---