Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

 697 

amma istərsənmi bundan sonra sənə küçük qardaşım deyim?  

Məlum olduğu kimi küçük Türkiyə türkcəsində kiçik 

deməkdir. (İran inqilabçısı Küçük xanın adı da bu mənanı 

daşıyır).  

Bir çox söz var ki, Azəri və Türkiyə türkcəsində eyni cür 

səslənsə  də, tamamilə  fərqli mənalar daşıyır, məsələn, bizdə 

"deyinmək" sözü Türkiyə türkcəsində "toxunmaq" 

anlamındadır, itiniz, yəni itələyiniz, qışqırtmaq – qısqırtmaq, 

kişi  – şəxs, qoca – ər, qarı – arvad, həyat yoldaşı, yoğun – 

gərgin, düşmək – yıxılmaq, bekar – subay, subay – zabit, 

dinlənmə – dincəlmə, axtarmaq – çatdırmaq və s. və s. Bu 

siyahını xeyli artırmaq olar. Hələ onu demirəm ki, bizim dildə 

ən adi sözlər olan "karxana, qıç, incəsənət, yaraqlı" – Türkiyə 

türkcəsində biədəb kəlmələrdir. Cümlə quruluşunda, 

sintaksisdə də fərqlər çoxdur.  

XX  əsrin  əvvəllərində dillərimizin daha yaxın, bir-birinə 

daha anlaşıqlı olduğunu iddia edənlər bir neçə amili unudurlar. 

Əvvəla, o vaxt bu dilləri  ərəb  əlifbası yaxınlaşdırırdı,  ərəb 

əlifbasıyla eyni cür yazılan sözləri müxtəlif dillərdə müxtəlif 

cür tələffüz etmək mümkün idi. İkincisi, o vaxtkı poeziyada, 

məsələn, Tofiq Fikrətlə Məhəmməd Hadinin dilində bir-biriylə 

eyni olan bolluca ərəb-fars sözləri və izafətlər idi. Üçüncüsü, 

otuzuncu illərdə Tükiyədə Akop Dilaçarın rəhbərliyiylə 

aparılan dil siyasəti dillərimizi bir az da uzaqlaşdırdı, Türkiyə 

türkcəsinə daxil edilən çoxlu uğurlu sözlərlə yanaşı, məsələn, 

"məktəb" sözünün fransız "ekoluna" bənzədilərək "okul" 

adlandırılmasına, ya TmüəllimUə – TöyrətmənU deyilməsinə 

ehtiyac varmıdı? Hələ onu demirəm ki, sovet hakimiyyəti 

dövründə Azərbaycan dilinə olsa-olsa on-on beş  sırf rus 

kəlməsi daxil oldusa (kolxoz, sovxoz, sovet, komsomol və bu 

qəbildən. Hətta bütün dünya "sputnik" biz isə "peyk" deyirdik), 

Türkiyə türkcəsində fransız və xüsusilə  də, ingilis sözlərinin 

sayı-hesabı yoxdur. Mən XIV əsr şairi Yünis İmrəni tərcüməsiz 

anlayıram, amma onun kitabına yazılmış TÖn sözUü 

---

 698 

oxuyarkən dəfələrlə lüğətlərə baxmalı oluram. İstanbulda orta 

əsr şairi Pir Sultan Abdal haqqında televiziya filminə baxırdım. 

Pir Sultan Abdal "bol şanslar" deyəndə daha filmin ardına 

baxmaq istəmədim.  

Güman edirəm ki, bu düşüncələrimin başını, ayağını  kəsib 

min yerə yozacaqlar, hətta mənim guya Türkiyə türkcəsinə 

iradlarımdan sui-istifadə edəcəklər. Sovet vaxtında məndən 

rəsmi dairələrə donos verənlər indi də başqa ünvana donoslar 

çatdıracaq. Buna öyrəncəliyəm, sovet vaxtında "Qobustan" 

toplusunda Türkiyə türkcəsindən aldığım uğurlu sözlərə görə 

məni pantürkizmdə suçlayanların mənəvi davamçıları indi 

"alovlu türkçüU olub mənə yüz əsassız ittiham verəcək. 

Türkiyədə  işləyərkən bir qəribə parodoksdan da agah oldum. 

Azərbaycanda "toplu", "baxım", "görüm", "duyum", "dönəm", 

"önəmli", "öncə", "örnək", "uğur", "danılmaz" və neçə-neçə 

indi hamının işlətdiyi sözlərə görə bizi pantürkzmdə ittiham 

etdikləri kimi, Türkiyədə  də yeni sözlərin  əleyhdarları bu 

təşəbbüsləri kommunist təsiri kimi dəyərləndirirmişlər. 

Türkiyədə  çıxışlarımdan birində dediyim sözləri burda da 

təkrar edirəm: "Türkiyə türkləriylə biz azərilərin çox şeyi ortaq 

olduğu kimi abdallarımız da ortaq imiş". 

Mən Türkiyəyə  və onun ədəbiyyatına, dilinə  məhəbbətimi 

və hörmətimi sübut etməyə heç bir ehtiyac duymuram. Bütün 

ömrüm boyu dəyişməz mövqeyimi, bu istiqamətdə 

fəaliyyətimə az-çox bələd olanlar bilir. Mən xalqımızın türk 

mənşəli olduğunu, dilimizin adında "türk" sözünün vacibliyini 

həmişə açıq bəyan etmişəm. Dilimizin adını yalnız türk dili 

adlandırmağın da əleyhinə idim, indi "türk" sözünün atılıb 

yalnız Azərbaycan dili adlanmasını da qəbul etmirəm. Bu 

barədə Konstitusiyamızın yeni variantı müzakirə olunanda da 

demişdim və yazmışdım. Odur ki, bu gün də bütün yazılarımda 

məhz Azərbaycan türkcəsi, ya Azəri türkcəsi istilahlarını 

işlədirəm.  

*** 

---

 699 

Yaddaş – Vaxtın qatılaşmasıdır, press edilməsidir. Yaddaş -

yaşanılmış ömrün xülasəsi, daydjestidir. Sıxılıb-sıxılıb 

yığcamlaşmış icmalı olmasa da, ayrı-ayrı seçmə epizodların, 

səhnələrin, hadisələrin, obrazların, insan sifətlərinin, sözlərin 

adda-budda  şəkildə, adacıqlar  şəklində  şüurda həkk 

olunmasıdır. Amma ömürdən fərqli olaraq yaddaş – donuqdur. 

Həyat vaxt axarındadır, axıb gedir, yaddaş donub qalıb, 

daşlaşıb. Həyatda bu gün dünəni  əvəzləyir, sabah bu gündən 

sonra gəlir, Keçmiş keçir, Gələcək  İndinin ardınca gəlir. 

Yaddaşda hər üç zaman kəsiyi eyni vaxtda mövcuddur, eyni 

cür donub qalıb. Odur ki, yaddaş anıları  əsasında yazılan 

mətndə – elə  mənim bu mətnimdə  də – Dünəni, Bu günü, 

Sabahı irəli-geri çəkmək imkanı var, hadisələri qabağa apara, 

geri qaytara bilirsən. Həyat təkrarsız və geriyə dönüşsüzdür. 

Yaddaşda ömrünü istəyincə təkrarlaya, çək-çevir edə bilərsən. 

Odur ki, bu sayaq mətnin özəlliyi də xronoloji ardıcıllıq deyil, 

anımlar zənciri həlqələrinin izaholunmaz ardıcıllıqla 

düzülüşüdür… 

*** 

Ağnağız – Mingəçevirdə Məhəbbət Qaradağlıdan eşitdiyim 

söz. Mənası – nübar. Amma tək meyvənin yox, ümumiyyətlə, 

bir işin ilki, təzəsi, nubarı.  

*** 

Əgər hələ heç hakimiyyətə  gəlmədən hakimiyyətin iyini 

duyub bir-birinin boğazını üzməyə hazırdırlarsa, hakimiyyətə 

gəlsələr, nələr edəcəklər?  Əvvəlcə üzvü olduğu partiyanı 

parçalayan, gənclik dostuna dönük çıxan, sonra ordudan 

fərarilik etmək üçün sığındığı partiya qanadının rəhbərini 

minnətçi salan, daha sonra elə onun özündən də üz döndərən 

bir sütül siyasətçi indi də Yazıçılar Birliyinə girişib, bizə 

ədəbiyyatdan mühazirələr oxuyur. Dediyinin məğzi də budur 

ki, siz canınızı  fəda edin, nə var, nə var, mən yenidən 

hakimiyyətdə bir post tutub əvvəlki kimi "halalca" rüşvətimi 

alım.  

---