Soz metbexi son indd
Yüklə 27,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar 49 “Paxır”, “Bakır” sözləri əvvəllər mis mənasında işlədilib. İndi də Türkiyədə misə “bakır” deyirlər. Milli qazanlarımız əvvəllər misdən hazırlanırdı. Mis istiliyi tez ötürdüyündən az yanacaq işlənirdi və bu üzdən sərfəliydi. Amma isti, maye və su dəydikdə mis oksidləşirdi və zəhərli maddə əmələ gəlirdi. Həm bunun qarşısını almaq, həm də temperaturu səthdə bərabər paylamaq məqsədiylə mis qazanlar içəridən və çöldən qalay qatı ilə örtülürdü, qalay- lanırdı. Hərdən işlənməkdən ya yuyulanda çox sürtülməkdən qazanın qalayı bəzi yerlərində gedirdi və mis, yəni paxır üzə çıxırdı, gizlində olan, qalayla örtülmüş mis, paxır görsənirdi. “Paxırı üzə çıxdı” ifadəsinin kökündə də elə bu mətbəx hadisəsi dayanıb. 45. İşi asan hesab edənə “Bu sənə dım-dım halvası deyil” deyirik. Bəzi bölgələrdə “dam-dam”, “dəm-dəm” kimi də səslənən bu ifadə çox asan hazır- lanan halva növüylə bağlıdır. İndiki təqvimlə 10 fevralda keçirilən Xıdır Nəbi bayramında bütün evlərdə qovut unu hazırlanırdı. Bunun üçün qovrulmuş buğda əl dəyirmanında üyüdülürdü. Şirintəhər dadı olan un alınırdı. Qovut sözü “qo- vur” və “ud” yəni qovur, ye sözlərindən yaranıb. Qovut unu elə belə də yeyilirdi, ondan qovud və ya “dım-dım” halvası da hazırlanırdı. Bunun üçün hazır una sadəcə şirə (şəkər məti, bəhməz yaxud bal, ya mürəbbə şirəsi) qatıb yumrulanır və yeyilirdi. Qovud halvası, ya dım-dım halvası deyilən bu halva çox asan başa gəlirdi. Bəzən qovut unu qurtaranda, tənbəllik edənlər sadəcə unu yağda qovu- rub şirəylə qarışdırıb dım-dım halvası hazırlayırdılar. İfadə də buradan yaranıb. 46. İndi günümüzdə bir ifadə də yaranıb. Saxta sənətkarlara, xüsusilə də səsi olmayan müğənnilərə “bozbaş” deyə təhqir edirlər. Fikrimizcə, bu ifadə gözəl xörəyimiz olan bozbaşla bağlı deyil. Öz yeməyinə millət xor baxmaz. Biz boz rəngə, əvvələr qırqovula, quşa demişik. Sərçəyə də boz sərçə deyi- rik. Boz termini daha çox beləliklə “quş” mənasında işlədilib. Erməni dilində isə “boz” fahişə deməkdir. Elə həmin mənada da ara dilimizdə “quş” sözü işlədilir. Məncə, bu söz səsi, vəsaiti olmadığından özünü satmaqla səhnəyə çıxanlara aid olunur. Böyrünə qoyulmuş “baş” sözü isə bu söyüşü daha da gücləndirmək məqsədilə işlədilib. Yeni zamanda yaranmış bu ifadənin mətbəximizlə heç bir əlaqəsi yoxdur. 47. Özünü yekəxana aparan adama “dəbbə” deyirik. “Dəbbə adamdır”, “Nə dəbbələnirsən?” kimi ifadələr işlədirik. Bu ifadələr də mətbəx mədə- niyyətimizlə bağlıdır. Dəbbə içində yağ, bal, riçal, bəhməz və s. kimi axıcı qidaları daşımaq üçün yumru, şişkin formalı, dar ağızlı, dəridən ya misdən 50 Söz mətbəxi hazırlanmış qabdır. Uzaq yola gedəndə, köç zamanı, yaxud ordu mətbəxinin təminatı üçün dəvələrə və qatırlara yüklənirdi. Dəbbələrin tutumu 50:100 kq-a çatırdı. Qatıra dəvəyə dəyən tərəfləri yastı hazırlandığından iri yumru qaba- ğa (balqabağa) bənzəyirdilər. Ehtimal ki, adı da elə də buradan əmələ gəlib. Farsca dəbbə – qabaq mənasında işlədilir. Sivaşda dəbbə, depme böyük un çuvalına deyilir. Kiçik həcmli dəbbələr əsgərlər tərəfindən istifadə edilirdi. İndi qabaqla bağlı başqa bir təhqiredici ifadə də işlədilir. Qanmaz mə na- sında hərdən kiminsə barəsində yarızarafat, yarıciddi “Əə balqabaq”, “balqa- baqdı, – balqabaq” ifadələri eşidilir. 48. “Onun dəftəri bağlandı” ifadəsi də mətbəxlə bağlı bir ənənədən qa- lıb. Osmanlı dövründə Ramazandan əvvəl dostlar arasında son içki məclisi olurdu. Bu son içki toplantısına müxtəlif adlar verilmişdi “bıçaq silmə”, “seng – endaz”, “defter bozma” və daha çox işlədilən “defter kapama” dilimizdə “dəftəri bağlandı” kimi, yəni (axırıncı badəsini içdi) mənasında qalıb. Sonra- lar bu ifadə başqa məcazi mənalarda işlədilib. 49. Çalışan amma bir iş hasil edə bilməyən kəsə “Nə bir yerdə divək (dibək) döyürsən”, “Bir yerdə dibək döyür” deyirik. Dibək – taxıl döymək üçün iri dərin alətdir. Daşdan, kötükdən içi ovulub hazırlanır. Bəzən misdən də hazırlanır. Bəzən tərpənməməsi üçün yerə basdı- rılırdı. Dibək (divək) daşı deyilən bu daşlarda taxıldan başqa, bəzən mədən duzu da döyülürdü. Yerə basdırılan dibək daşları bir yerdə qaldıqları üçün də “Bir yerdə dibək döymək” ifadəsi yaranıb. 50. Tez-tez işlətdiyimiz bir deyim “Boynuma minnət qoyma”, “Minnət qoyma” da mətbəximizlə bağlıdır. Böyük çörək bişirmə yerlərində, saray çörəkxanalarında kündələr bir ayrı yerdə yetişirdi və həmin otaqdan kürələrə, fırınlara, çörək bişən yerə daşınır- dı. Kündələri ocağa daşıyıb, ocağa vermək üçün uzun ağac alətdən istifadə edilirdi. Bu uzun ağac alətin içində dörd, ya yeddi ovulmuş yuva olurdu. Kündələr həmin yuvalara qoyulub, kürəkdə, çiyində, boyunda götürüb ocağa daşınırdı. Bu alətə bineyt, pinəkop, sarpun, çörəkçi taxtası deyilirdi. Bu alətin bir adı da “minnət” idi. Buradan da “minnət götürmək”, “minnət qoymaq” ifadəsi yaranıb. Öncə “çörəyini boynuma qoyma” kimi işlənib getdikcə başqa məcazi mənalar da əxz edib. Ehtimal ki, “Min” (minmək, qoymaq, götürmək mənasında) və “ətmək” (çörək) mənasında) sözlərindən əmələ gəlib. “Ət” sö- Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar 51 zünü mətbəx terminləri arasında tez-tez eşidirik, ət, mət (şirə), lət (meyvənin qabıqla çəyirdəyi arasındakı yer), lətif (dadlı və yumşaq), ətmək (çörək) və s. 51. “Qadan alım” ifadəsini Gəncə, Tovuz, Qazax tərəflərdə tez-tez eşidirik. Çox qəribə də olsa əvvəllər “qada” sözü xəstəlik, bəla mənasında işlənməyib. Princilla Mary İşin “Osmanlı mutfak sözlüğü” kitabında “qada” sözünün izahını belə verir. (səh 122) “Qada – sabah veya ögle (nahar T. Ə) yeməyi”. Beləliklə qada yemək oynəsinin, səhər və nahar yeməyinin adı kimi işlənirdi. Qada ilə qida (yemək) sözlərinin də eyniköklü olması təsadüfi deyil. Ehtimal ki, “quda” sözü də oynələrini, qidalarını, süfrələrini birləşdirən, bir süfrədə oturanlar mənasındadır. “Bütün xəstəliklər insana ağzından gəlir” düşüncəsinə malik olan babala- rımız ola bilsin ki, qada – qida (yemək) və qada (xəstəlik) sözlərini yaxınlaş- dırıblar. Bu düşüncə tərzi, bu yaxınlaşma “az” (azuqə, buğda, yemək), “araz” (loxma), azirə (ziyafət) və “azar”(xəstəlik) sözlərinin eyniköklü olmasında da özünü göstərir. Digər tərəfdən göstərdiyimiz bölgələrdə müraciət formasında “Gaadam” ifadəsi işlədilir. “Canım”, “həyatım” mənasında işlədilən bu ifadə ehtimal ki, “Qidam” – yəni “mənəvi qidam” mənasında işlədilir. Bəzən kiçik uşaqlara çox şirin-yeməli baladır deyirik. Ümumiyyətlə qida ilə bağlı terminlərin sevgi ilə bağlanması bütün dillərdə mövcuddur. “Bal ayı”, “qaymaq dodağlı”, “dili badam içidir”, “sevgilisini gözləri ilə yeyirdi” və s. bu qəbildəndir. 52. “Sözünü sinirə bilmədi” “Siniriləsi söz deyil” ifadələrini işlədirik. İndi çoxları “sinirmək” sözünün mənasını bilmir. Sinirmək, sindirmək sözü “həzm etmək” deməkdir. Dilimizdə daha çox bu sözdəki “n” hərfi “n” və “q” hərflərinin birləşməsi kimi tələffüz edilir. 53. Bəzi bölgələrimizdə “yeməkdən ürəyi basılan”, başı hərlənmək, çox ye məkdən, ya yağlı yeməkdən sanki, sərxoş kimi özünü pis hiss edənlər yeməkdən “hintiləndim” ifadəsini işlədirlər, “hintilənmək” sözü əslində buğ- danın bir adı olan “hinta” sözüylə bağlıdır. Osmanlıda buğda ticarəti “hinatat” buğdanı satmaq isə “hinata” adlanırdı. 54. Çox qəribədir ki, “hilal” sözü də yalnız ayla bağlı deyil, həm də mət- bəxlə bağlıdır. “Hilal” sözü mətbəxdə diş çöpünə, diş təmizləyənə deyilmişdir. Tısbağa qını, sümük, buynuz kimi maddələrdən düzəldilən diş çöplərinin bir ucu diş təmizləmək üçün iti, digər ucu isə qulaq təmizləmək üçün çox kiçik qaşıq formasında düzəldilirdi. Mətbəxtə giləmeyvələrin tumlarını çıxartmaq, Yüklə 27,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|