Soz metbexi son indd
Yüklə 27,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
46 Söz mətbəxi Osmanlı türkcəsində də, “çanaq (yəni qab) yalayan” ifadəsi “tüfeyli” mənasında işlədilib. Aşağı mənəviyyatlı adamlara verildiyi üçün itə verilən yeməyə də “yal” deyilib. Çünki mənəviyyatsız adamlar da “murdar” itə bərabər tutulub. İt yalı isə horra kimi bir yemək olduğundan it onu dili ilə içir, sanki yalayır, yalla- nır. İtə bərabər tutulan, mənəviyyatsız adamlar haqqında yaranan bu ifadə də mətbəxlə, yeməklə bağlıdır. 37. “Yaltaq” sözü də elə “yal”, “yallanan” ifadələrilə bağlıdır. “Yala taxı- lan” yal dalınca qaçan mənasındadır. Sonralar sərbəst ayrıca söz formasına dü- şüb. Yalan sözünün də bununla bağlı olduğunu ehtimal edirik. Yəni yallanan “yal”taqlıqlanır, “yal”andan tərif deyir və ya yal verənin düşməninə qara yaxır. 38. Yuxarıdakı ifadəyə bənzər bir ifadə isə “Hər yerdə qarnını otarır”, “qa- rın otaran” ifadələridir. Bu ifadə əvvəlki ilə səsləşsə də, əvvəlki qədər alçaldıcı deyil. Qarınotaran hər halda yallanana nisbətən bir az yumşaq ifadədir. Əlbəttə bu ifadə də insanı alçaldır. “Qarnına ot arayan”, “Hər yerdə ot axtaran” yəni “heyvan” mənasında işlədilib. Amma bu yaltaqlıqla, yalanla bağlanmır. Os- manlı türkcəsində bu ifadə əvəzinə “tüfeyli” sözü işlənirdi. Dəvətsiz ziyafət məclislərinə gedənlərə o dövrdə “tüfeyli” deyilirdi. İndi dilimizdə zəhmətsiz yaşayan, cəmiyyətin, başqalarının hesabına yaşayanlara dediyimiz tüfeyli sö- zünün mənası da buradandır. 39. Yuxarıdakı ifadə ilə səsləşən “Yeri get qanqalını otla” kimi başqa ifadəmiz isə qarşısındakına yumşaq formada “uzunqulaq”, yaxud “dəvə” de- mək mənasındadır. “Qanqal” tikanlı yarpaqları olan bitkidir. Qida məhsulu kimi daha çox təzə zoğları istifadə edilir. Dəvənin və uzunqulağın sevdiyi alaflardan olduğundan belə təhqiramiz ifadə yaranıb. 40. Yenə 36, 37, 38, 39-cu bəndlərdəki ifadələrlə səsləşən “yazıq” sözü- müz də var ki, bu “ye” və “azıq” sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib. “Azıq”, “azuq” indi daha çox “azuqə” formasında işlətdiyimiz “yemək”, “yemək ehti- ya tı”, “ərzaq” mənasında işlətdiyimiz sözdür. “Ye azıq” ifadəsində də “e” hərfi düşdüyündən “yazıq” forması əmələ gəlib. “Yazıq” özü dilənən deyil, əlac sız- lıqdan yeməksiz qalana, özünə çörək qazana bilməyənə deyilib. Ona kömək olunub, “azuqə” verilib. Sonralar məcazi mənada fağır adamlara da aid edilib. 41. Çox qəribə bir ifadəmiz də var. “Sümsük”, “it kimi sümsünən”, “süm- sük it”, “sümsük adam” ifadələri haradasa “yallanan” ifadəsi ilə bir assosiativ oxşarlıq təsəvvürü yaradır və bu assosiativ fikrin özündə bir yaddaş, bir əsas var. Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar 47 Axtarışlarımız göstərdi ki, sümsünmək “süm-sümə” adlı bir xörəyimizlə bağlıdır. Sümsünmək əslində “süm-sümə yemək” mənasında işlədilib. Süm- sümə xörəyi bu günə qədər də Qarabağ camaatımız tərəfindən hazırlanır. Xocavənd rayon Qaradağlı kənd sakini Əliyeva Siyatel Kərim qızından al- dığımız məlumata görə süm-sümə bişirmək üçün yağda qovrulmuş una duru vəziyyətə düşənə qədər üzərinə az-az qaynar su tökməklə mütəmadi qarışdırı- lıb vam odda bişirilir. Süfrəyə veriləndə üzərinə bal əlavə edilir. Kosistensiyasına, hazırlanma qaydasına görə horrəyə və yala bənzədiyin- dən yallanmaq əvəzinə sümsünmək sözü də işlədilib, sonralar məcazi mənaları da eyniləşib. Amma sümsünmək sözündə də yaltaqlıq yoxdur. Daha çox gəzə- yən, bir yerdə durmayan mənasındadır. 42. Əvvəllər tez-tez çox arıqlamış adama “anquta dönüb”, “anqutu çıxıb”, “boğazı anqut boğazına bənzəyir” ifadələri eşidirdik. İndi arıqlıq dəbdə oldu- ğundan bu idioma dilimizdən silinməkdədir. Anqut nədir? Sonuncu ifadədə “Boğazı anqut boğazına dönüb” deyildiyindən, anqutun boğazı olduğu anlaşılır. Osmanlı türkcəsində “anqut” vəhşi ördəyə deyilir. Vəhşi ördək əti 16-cı əsrdə Osmanlı sarayında bişirilib yeyilirdi. Bu vəhşi ördək (latınca Tadoma ferruginea) cinsinin boğazı nazik olduğundan “boğazı anqut boğazına bənzəyir” ifadəsi arıqlamış adam üçün yerinə düşür. Lakin bu ördəklər qışda yağlanmış kökəlmiş zamanda yeyildiyindən “anquta dönüb”, “anqutu çıxıb” ifadələri yerinə düşmür. Tədqiqatlar göstərir ki, “anqut” əslində türklərin hazırladığı nazik vərəq kimi bir xəmir yeməyidir. Tatarlar ona “quymaq”, ruslar “blinçik”, azərilər “yayma”, “yelaparan” Türkiyə türkləri isə “anqut” deyirlər. Anqut o qədər nazik olur ki, o biri üzü görünür. Vəhşi ördəyin boğazının nazikliyindən bu quşa da ehtimal ki, osmanlı türkçəsində anqut deyilib. Yəqin ki, baba nənənlərimiz də “yayma”, “yelaparan” sözü ilə bərabər sinonim kimi “anqut” sözü də işlədiblər. Yayma indi həm də boşqaba nazik təbəqə ilə yayılmış südlə, düyüylə hazırlanmış keşkəkə (kaşkaya) deyirik ki, türklər də buna “südlüaş” deyirlər. 43. Aşıq Ələsgər “Ləzzət verər bal qatanda qaymağa, Onlardan da şirin olur narın üz” 48 Söz mətbəxi yazısındakı “narın üz” ifadəsi bütün alimlərimiz tərəfindən nədənsə yanlış olaraq “qaymaq” ya “süd qaymağı” mənasında izah edilir. Əslində isə “narın üz” elə Baba Ələsgərin özünün yazdığına görə bal qa- rışdırılmış qaymaqdan da şirindir. “Onlardan da şirin olur narın üz”. Narın üz qaymaqdırsa, qaymaq, bal qarışmış qaymaqdan necə şirin ola bilər? Bəlkə söz ustası söz tapmadığından belə qoşub? Aşıq Ələsgər yaradıcılığının təhlili belə ehtimalı yersiz edir. Bəlkə Ələsgərdən sonra yazanlar qoşmanı yazanda səhvə yol veriblər? Təhlillər bu ehtimalın da doğru olmadığını göstərir. Məsələni araşdırmaq üçün südün tərkibinə nəzər salaq. Süd əsasən sudan, zülaldan(kazein), yağdan və süd şəkərindən (laktoza) ibarətdir. Qatıq hazırla- nan zaman süd zülalı kaoqulyasiya edir. Yəni qatıqlaşır və südün tərkibindəki suyu özünə çəkir. Süd zülalı (kazein) xüsusi çəkisinə görə ən ağır fraksiya kimi qabın alt hissəsinə yığılır. Xüsusi çəkisinə görə ən yüngül fraksiya olan yağ üst qata qalxıb qaymaq əmələ gətirir. Xüsusi çəkisi yağdan ağır süd zülalından (kazeindən) isə yüngül olan süd şəkəri (laktoza) isə yağ və qaymaq arasında çox nazik pərdə, narın bir qat şəklində yayılır. Laktozanın miqdarı da çox az olduğundan o qaymaq kimi qalın təbəqə yarada bilmir. Qaymağın altında çox nazik şirin təbəqənin olduğunu təcrübəli çoban- lar bilir. Tovuz rayon ahıllarından bəziləri də bu təbəqəni ayırd edə bilirlər. Əlbəttə ki, bal qaymaqla qarışanda balın şirinliyi azalır, qaymağın şirinliyi artır. Həm də bal əsasən iki şəkərin fruktoza və saxarozanın qarışıq mətindən ibarətdir. Laktoza isə demək olar ki, qatışıqsız şəkərdir və təmiz narın bir qat əmələ gətirir. Ona görə də bal qaymaqdan şirin olur. Beləliklə, Baba Ələsgər öz qoşmasında tam dəqiq məlumat verir. Necə deyərlər “Aşıq gördüyünü çağırar”. Bəlkə də əsl xalq yaradıcılığı ilə, folklo- rumuzun əsas qolu ilə məşğul olan aşıqların içindən seçilənlər ona görə seçi- lir ki, onların yazdıqlarında təkcə ahəng, axarlıq, gözəllik deyil həm də elmi məlumatlar, həqiqətlər gizlənir. Zənnimcə yalnız belə şeirlər şairin, aşığın dahiliyindən xəbər verir. Yəqin ki, tədqiqatçılarımız bundan sonra “narın üzü” “qaymaqla” qarış- dırmayacaqlar. 44. Daha bir ifadəmiz “Paxırı üzə çıxdı” ifadəsi də mətbəximizlə bağlıdır. “Gizlində saxladığı pis əməli, pis fikri ya sözü üzə çıxdı” mənasında işlədilir. Yüklə 27,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|