Soz metbexi son indd
Yüklə 27,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar 37 Bulamanın bir növü milli mətbəximizdə müalicə məqsədilə hazırlanır. Boğazı, sinəsi, səsi tutulan adamlara verilir. Qaynar südə çalınmış yumurta qarışdırılır, bulanır və bulana-bulana bal əlavə edilir. Maye halında olduğun- dan içilir. Bəzi türk ellərində quymaq, bulambac, dolaz, püşürük kimi adlar verilən bir mühəlləbi növü var. Qaynar suya un və şəkər tökülüb bulana-bu- lana (daim qarışdırıla-qarışdırıla) üzərinə əridilmiş kərə yağı gəzdirilir. Yəni xəşilin bir növü kimi hazırlanır. Qaşıqla götürülüb bəhməzə batırılıb yeyilir. Başqa bir quymaq növümüz doğuşdan sonra qadına verilir. Quymaqda bal, ya bəhməz birbaşa qarışığın içərisinə tökülür, ərinmiş yağ daha çox olur. Naxçıvan bölgəmizdə, xüsusilə də Ordubadda və İrəvan xanlığı camaatımız Sucuq (bastıx) hazırlayarkən bəhməzdən (doşabdan) un, qoz unu, nişasta və s. qarışdırmaqla bir kütlə hazırlayır. Bu kütlə Bakı ətrafında daha da qatılaşdırılıb bərkidilir və ona riçal, irçal da deyilir. Qışda yağla yeyilir. İpə qoz, fındıq dü- zülüb hazırlanır. Bu kütləyə batırılıb, çıxarılır və qurudulub, sucuq əldə edilir. Gürcülər sucuğa çurxçxela deyir və danışırlar ki, “çurxçxela” əvvəllər gürcü ordusuna verilib. Amma ipə düzülmüş qoz, fındıq batırılmış kütləyə gürcülər “tatara” yəni “tatarlarınkı” deyir. “Tatar” isə gürcücə azəri de məkdir. Beləliklə, Gürcüstanda azərilərə məxsus tatara, bəzi Azərbaycan böl gə- lərində isə irçal, riçal deyilən bu məhsula Naxçıvanda bulamac da deyirlər. Mürəbbə də bişirəndə uşaqlar hamısı barmağını salıb dadına baxdıqları kimi, bulamacda da eyni şeyi edirlər. Bulamacı buladım Buladıqca yaladım – Ya barmaq yalanırdı, ya qarışdıran, bulayan ağac qaşığın, balaca kürəyin ucunda – üstündə qalan hissənin dadına baxılırdı. Qaynar kütləni bulayan ağac taxtanın ucunu yalayanda dil də, dodaq da yanır, bəzən də qabıq qoyur. Bulamac qazanı asılanda, qohum, qonşu uşaqları təzə bulamacın dadına baxmaq üçün qapı-bacanı basırdılar, sanki basqına gəlirdilər. Əlbətdə ki, ağzı- nı şirin etməmiş heç bir qonaq yola salınmazdı. Ehtimal ki, kilimin hənadan kəsilmə vaxtı da bulamac bişən vaxta düşüb və bu deyim də o üzdən yaranıb. Əvvəllər ocağın (buxarının) kənarlarında qarmaq olurdu, qazanı bu qar- maqdan asırdılar. Çöldə ocaq qalayanda isə iki haçalı ağac basdırılır, haçaya 38 Söz mətbəxi uzununa bir ağac da qoyulurdu ki, bu ağacdan qazanı ocağın üstünə asardılar. İndi də qazanı ocağa “qoymaq” əvəzinə qazan “asmaq” ifadəsini işlədirik. Osmanlı dönəmində uşaqlar üçün “qutu balı” adıyla kiçik qutularda qatılaş- dırılmış bəhməz satılırdı. Bu bəhməzə “bulama” deyirdilər. Bulama hazırlamaq üçün qatı və açıq rəngli bəhməzə çövən kökü və ya yumurta ağı qatılır, əllə, ya ağac alətlə çalınırdı, döyülürdü. Bu bulamaya “çalma”, “telbis” də deyilirdi. Evliyə Çələbi, Aydıncik və Lapseki bulamasının adlarını çəkir. Zilədə hazırlanan bulamaya Zilə bəkməzi deyirlər. Bu gün Türkiyədə çırpma, çalma dəzgahlarında hazırlanıb taxta qutulara doldurulur, adına bulama, çalma bəkməzi, təlbis, qutu balı deyilir. Sönməz Abbaslının verdiyi deyimin ikinci hissəsində “Bərbad olsun dədəm evi Altda daş, üstdə aş” Hissəsi başqa bir variantda da oxuna bilərdi: “Bərbad oldu dədəm evi Altda daş, üstdə aş” Bu halda bu bənzətmə aydınlaşır. Altda daş deyəndə söhbət ocaq daşın- dan, üstdə aş deyəndə isə ölü aşından söhbət gedir. Ata evində böyüklərdən biri rəhmətə gedəndə ata evi bərbad olur, dağılır. Və yaxud: “Bərbad oldu dədə evi Altda daş, üstdə daş” Variantı da ola bilər ki, bu zaman ev dağıldı, ya birbaşa mənada zəlzələdən, ya da məcazi mənada dədə evi dağıldı. Yalnız bu hallarda sözlər yerinə düşür və qarğış kimi səslənmir, daha inandırıcı olur. 15. Yenə də Səyyarə Sadıqovanın topladığı deyimlərdən: Salmança saldım saca Salınca qarnım aca Sədərəkdə salmanca deyilən bitkiyə İrəvan camaatımız da salmança, To- vuzda, Culfada unnuca, Babəkdə (Nehrəmdə) yağlıca deyirlər. Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar 39 Ehtimal ki, salamanca sac içində bişirilən xörəyə salındığı üçün belə de- yilir, tatarlarda “salamata” olduğu kimi. Digər tərəfdən, unnuca (salamança) bir çox bölgələrimizdə kətənin içərisinə vurulur. Zəngəzur, Göyçə, İrəvan, Gəncə, Tovuz, Qazax, Gədəbəy və s. bölgələrdə kətə iri qutab kimi göyərtiylə sacda hazırlanır. Aypara şəkilində olur. Naxçıvanda isə zərf kimi bükülür. Or- dubadda ona “xitab” deyilir. Kətə sacın üzərinə salındığı üçün bu ehtimal daha böyükdür. Ola bilsin ki, gicitkan kətəsi, Cincilim kətəsi kimi, unnuca kətəsinə “sal- manca kətəsi” deyilib, sonra isə qısaca salmança da deyilə bilərdi. Bu deyim də buradan qaynaqlanır. Salmança kətəsini beləliklə həm Sədərək, həm də ümumnaxçıvan yeməklərinə aid etmək olar. 16. Daha bir bayatı qarğış: Açıqıcılar yarpağı Astanalar torpağı Hər kim balamı istəmir Gözünə bibər yarpağı. Açıcıqıcı (acıqımı, qıjı) – xaççiçəklilər fəsiləsindəndir. Latınca adı NOS- TURTİUM OFFİCİNALE-dir. Xalq təbabətində yeməli ot kimi də işlədilir. Kür-Araz, Samur-Dəvəçi, Lənkəran, Abşeronda və s. yayılmışdır. Xoşagələn ətirli dadı var, bibər yarpa- ğı isə acılıq verdiyindən bayatıda işlənir. 17. “Bəhməz aldım bal çıxdı” ifadəsini də çoxlarımız eşitmişik. Əlbətdə ki, tutdan, qarpızdan, üzümdən və s. bitkilərdən alınan şəfalı bəhməzləri, do- şab ları da tanıyırıq. Azərbaycan balı da qədimdən yemək və müalicə məq sə- di lə istifadə edilib. Məcazi mənada evə gətirilən gəlinə aid edilir. Əvvəllər babalarımız qıza görməzə-bilməzə vurulurdular. Çünki qızlar hicabda, çadra- da gizlindəydilər. Onlarla söhbət edərkən qızların ağlına-dərrakəsinə, şəx siy- yə tinə vurulan babalarımız onun yaxşı xanım, həyat yoldaşı, ana olacağını anlayıb alırdılar. Gəlinin evdarlığını, səliqəsini və s. analar, bacılar, yengələr görüb bilib bəyə çatdırırdılar. Bu təriflərdən sonra görməzə-bilməzə ən azın- dan bəkməz, yəni sağlamlıq gətirən şirin bir həyat yoldaşı gözləmində olurdu. Evə gətirəndən sonra onun xarici görünüşünü görür, gördüyü işləri, rəftarını görüb doşab deyil bal aldıqlarını deyirdilər. Yüklə 27,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|