Soz metbexi son indd
Yüklə 27,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
28 Söz mətbəxi “Qazın kəsilsin”, “Elektrikin kəsilsin” daha başa düşülən olardı. Eynilə “Ana- mın südü haqqı” andımız artıq “Malış” tipli qidayla böyüyən, ana südündən “ya- nıq” olan, yəni ana südü içməmiş uşaqlar üçün anlaşılmır. Analar da “Südümü sənə haram edərəm” deyə bilmirlər. Amma əvvəllər “Ana mın südü haqqı” andı o qədər güclü olub ki, hətta nağıllarımızdakı divlər belə onu poza bil məzdilər. İndiyə qədər də bəzi kəndlərdə qızı verəndə “süd haqqı” alınır. Hələlik “çörək haqqı” anlayışını başa düşürük, duz çörəyə and içənlər hə- lə var. Amma çörəyin dükandan alınması, tez xarab olmasıyla zibilliyə atılma- sı, bədən saxlamaq üçün çörəkdən imtina, bu andın da azalmasına, sıradan çıx masına gətirir. Bütün bunlara baxmayaraq, dilimizdə, folklorumuzda bir çox möhür lən- miş, daşlaşmış idiomlar, ifadələr var ki, bu gün də geniş işlədirik. Bu folk- lor nümunələri, bu deyimlər özlərində indi anlaşılmayan, axıra qədər başa düşülməyən məlumatları kodlaşdırıb saxlayırlar. Bu məlumatlardan bəzilərindəki mətbəx terminləri bizə aydındır. Məsələn “Heç kəs öz ayranına turş deməz”, “Çörək qurandan irəlidir” və s. bu kimi anlayışlardakı ayran, çörək, turş kimi mətbəx terminlərini hamı başa düşür. Amma elə deyimlər də var ki, oradakı terminlər anlaşılmır. “Bir çətən kül- fətim var” ifadəsindəki “çətən” sözü kimi. Bəzi ifadələrdəki ikinci məna yükü, kodlaşdırılmış məlumat tamamilə iti- rilib. Məsələn, “Bağda ərik var idi, salam məlik (əleyk) var idi”. Biz bu məqalədə mətbəximizlə bağlı əmələ gəlmiş, rastlaşdığımız bəzi folk lor nümunələrində kodlaşmış bilgiləri açmağa çalışdıq. Düşünürük ki, yazıya alan zaman folklor nümunələrni olduğu kimi (yazar anlamasa belə) saxlamaq lazımdır ki, onların bizə verəcəyi bilgilər də saxlanılsın. 1. El məsəli: “Qara qoyunun əti, yol qırağının otu”. Deyimin kökündə, məntiqində bir elmi əsas var. Qara qoyunun dərisi işığı qaytarmır, əksinə udur. Udulan işıq qoyunun ətində, qanında bəzi fermentləri, D vitaminini və s. piqmentləşmə ilə əmələ gələn maddələri yaradır ki, bu da qoyunu isti havaya və günəş şüalarına qarşı daha müqavimətli edir. Ona görə də qara qoyunun əti bizə daha xeyirli, daha dadlı gəlir. Çünki günəş radiasiyasına qarşı bizi daha dözümlü edir. Yol, daha çox ayaqlanan, tapdalanan, araba keçən yerdir. Burada torpaq çox bərkidiyindən zəif, xəstə bitki torpağı deşib çıxa bilmir. Tərkibi vitaminlə, minerallarla zəngin, sağlam, güclü ot belə bərk torpağı deşib çıxa bilir. Əlbəttə Mətbəxdən gələn deyimlər, yeyimlər, duyumlar və doyumlar 29 ki, belə otlar ərzaq kimi də daha faydalıdır. Bir sıra dərdlərə dərman olan “yol otu” da adını buradan alır. 2. El məsəli: “Bağda ərik var idi, salam məlik (əleyk) var idi, bağda ərik qurtardı, salam məlik qurtardı”. Bu məsəlin kökündə keçmişdə oturaq yaşayan türklərdə, o cümlədən də azərilərdə adət olan bağ qonaqlığı durur. Bağ qonağlığı bağda meyvə yetişən zaman başlardı. Bu zaman dəvət olunan qonaqlar ilk öncə bağa keçərdilər. Bağ- da ev yiyəsi yetişdirdiyi meyvələri qonaqlara tərif edə-edə elə ağacdan meyvə yemələrini təklif edərdi. Qonaqlar özləri ağacdan meyvə dərib yeyərdilər, meyvələri tərif edərdilər. Sonra qonaqlar ya elə ağacların kölgəsində, ya evin içərisində açılan süfrəyə oturardılar. Bu adət hələ də Türkiyənin bəzi bölgələrində özünü qoruyub saxlayıb. Bu bağ qonaqlığı daha çox ərik yetişən vaxtlarda verilirdi. Həm də məsələ ondadır ki, XV-XVII yüzilliklərdə, köhnə türkcədə ərik sözü bir çox meyvələrə aid edilirdi. Məsələn, şaftalıya “tüylü (tüklü T. Ə) ərik”, göyəmə “qara ərik” və s. deyilirdi. Bağ qonaqlığında hər kəs öz yetişdirdiyi meyvələrlə öyünərdi. Qonaqlıq gah bu evdə, gah o birində olurdu, ta ki meyvə bağlardan qurtarana qədər. Bağdan meyvə qurtaranda bağ qonaqlıqları başa çatırdı, bir də o biri ilə qədər. Buradan da bu məsəl doğdu “Bağda ərik qurtardı salam məlik (əleyk) qurtardı”. Burada ərik sözü meyvəni ifadə edir, “məlik” (əleyk) sözü ilə həmahəng qafiyədə səsləndiyi üçün istifadə edilib. Bu məsəl əvvəlcə hadisəni ifadə edib, sonra zarafatla işlədilib, daha sonra isə məcazi məna kəsb edib. 3. Daha bir ifadə dilimizdə indi acıqla qarğış kimi səslənir: “Zəhər-zək- ku tum ye!”. Çox acı şeyə “elə bil zəqqutumdu” deyirik. Bəzən “bir tikə zəhrimar ver yeyim” ifadəsini eşidirik. Bu ifadə nə zəhərlə, nə zəhərli zakkım ağacı, onun oduncağı, yarpaqları, meyvələrilə bağlı deyil. Süfrə müqəddəs olduğundan süfrəylə bağlı belə ifadələr yaranmır. İfadənin kökündə də bir acı məzə du- rur. Həmin məzənin müxtəlif adları var: zəqqum, zəqqətum, muhammara (ilan zəhəri kimi mənasında), “acika” (acı sözündən), “gavurdağı” (kafir dağ çək di yandırdı mənasında). Zəkkum hazırlamaq üçün qoz ləpəsi döyülüb un halına salınır, xırdalanmış una döndürülmüş ədviyyatlarla və ən əsası əzilib palçıq halına salınmış acı bibər turşusu ilə qarışdırılır. Azca sulu olur, alın- mış kütlə çox nazik qatla çörəyə sürtülüb yeyilir. Çox acı olduğundan hər kəs onu yeməzdi. “Muhammara” sözünün sonundakı “mar” sözü ilanı bildir- 30 Söz mətbəxi diyi üçün “zəqqum”, “zəkkum”, “zəqqətum” sözüylə bərabər “zəhər” sözü də işlədilib. Əvvəllər bu məzə geniş yayılan zaman iştah açmaq üçün “bir loxma zəhər ver”, “bir az zəhər-zəqqum gətir” ifadəsi sadəcə acı-məzə gətir mənasında işlədilirdi. Hazırda Türkiyədə “zıkkım”, “gavurdağı salatası” adıy- la, bənzəri isə Gürcüstanda “acika” adıyla hazırlanmaqdadır. Türkiyənin bəzi bölgələrində isə “Muhammara” adıyla hazırlanan zəqqum üçün uzun qırmızı bibər qaynar suda xaşlanıb əzilir, üzərinə turşu (alça turşusu, yaxud pomi- dor turşusu), zeytun yağı, limon, sarımsaq, qoz ləpəsi və qırmızı toz bibər tökülərək qarışdırılır. Felipe Fernandez – Armestonun göstərdiyinə görə Efiopiyada “berebere” adlı bir kəskin sousdan (xörək əlavəsindən) istifadə edilir. Müəllifin yazdığına görə bu sous ikinci loxmada “haradasa insanın qulaqlarından qan fısqırdacaq qədər kəskin bir hala” gətirirmiş. Bizdə də belə çox acı “zəqqumu” dadanın “tüstüsü təpəsindən çıxır”. 4. Daha bir ifadəmiz: “Ay mənim gülməşəkər balam” və ya “Atan soğan, anan sarımsaq, sən haradan oldun gülməşəkər”. Gülməşəkər sözü də mətbəximizlə bağlıdır. Türkcədə bu söz bu gün “gül- məşəkər” deyil “gülbəşəkər” kimi səslənir və əslində şirniyyatın adını bildirir, dilimizdə dəqiq tərcümə etsək “gülvəşəkər” kimi səslənməlidir. Şəkər sözü hind- cə “sakkara” sözündən gəlmədir. Dilimzdə daha çox qənd sözü işlənirdi. Başqa dillərdə şirniyyatçıya verilən kanditer adı da qənd, kand sözündən köklənmişdir. Beləliklə, “gülməşəkər”, “gülbəşəkər”, “külvəşəkər” dilimizdə “gül” və “qənd” deməkdir ki, bu da çox əziyyətlə və uzun müddətə ha zırladığımız “gülqənd” şirniyyatımızdır. Gül mürəbbəsindən fərqli olaraq gülqəndin hazırlanması daha çox zəhmət və zaman tələb edir. Ona görə də “gülməşəkər balam”, “ətirli, şi- rin, əziyyətini çəkib yetişdirdiyim balam” mə na sında yaranmışdır. Gülqəndin adı mənbələrdə gülbəşəkər, gülbəşəkər şəm siy yəsi (günəş altında hazırlandığı üçün) “küləngü bin” (balla hazırlanan), gül-şəkər, gül şəkəri kimi yazılıb. 5. “Əşşi yemək deyil ey, məcundur, məcun” ifadəsini hansısa yeməyi çox bəyənib tərifləmək üçün işlədirik. Bu söz haradan yaranıb və niyə belə deyirik? Əvvəllər Şahların, Sultanların, Xanların Saray mətbəxinin ayrıca böyük bölümü “halvaxana” adlanırdı. Əslində halva sözü bütün şirniyyatların ümumi adı olduğundan, burada bizim indi başa düşdüyümüz kimi təkcə halva deyil, başqa bütün şiriniyyatlar bişirilirdi. Halvaxanaya aid ayrıca bir bağça, dirrik də (dirilik, həyat sözündən) vardı ki, burada mümkün olan ədviyyatlar, ətirli, Yüklə 27,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|