Sükut zonası Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Zone of silence
Yüklə 3,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
49
Heç bir selə aid olmayan meteora sporadik meteor deyilir. Yer atmosferindən keçərkən meteor cisminin ablyasiyası nəticəsində yaranan və ölçüləri bir millimetrdən kiçik olan bərk hissəciklərə meteor tozu deyilir. Bütün meteorlar parlaq və qeyri-parlaq olmaqla iki növə ayrılır. Parlaq meteor çox vaxt bolid adlanır. Bolidin uçuşu zamanı bəzən top atəşinə, partlayışa və yaxud ildırım gurultusuna bənzəyən səs çıxır. «Bolid» məfhumu yunanca «bolis», yaxud «bolidos» sözündən götürülmüşdür ki, hərfi mənada «tullayıcı silah» deməkdir. Bolidin izi məhz meteor tozundan ibarətdir. Bolid həddən ziyadə parlaq olduqda gündüz də görünür. Bolidin uçuşu bəzən Yer səthinə meteorit düşməsilə nəticələnir. Çünki bolid törədən meteor cisminin qalığı Yer atmosferində parçalanır və planetimizin səthinə bir qalıq şəklində düşür. Planetlərarası fəzadan Yerə düşən qalıq meteorit, yaxud aerolit adlanır. Meteorit özü meteor maddəsinin atmosferdə hərəkəti zamanı tam dağılmayan qalığıdır. Adətən meteoritə düşdüyü yerə yaxın məntəqənin və yaxud coğrafi obyektin adı verilir. Buna misal olaraq Tunqus meteoriti, Yardımlı meteoriti və başqaları göstərilə bilər. Demək olar ki, Yer kürəsindəki kimyəvi elementlərin hamısı meteoritdə vardır. Tərkibinə görə meteoritlər yekcins və qarışıq olmaqla iki növə ayrılır. Əgər meteoritin tərkibinə yalnız bir növ element daxil olarsa, ona yekcins meteorit deyilir. Yekcins meteoritlər öz növbəsində daha iki qismə bölünür: a) daş meteorit; b) dəmir meteorit. Əsasən dəmir-maqnezium silikatları və dəmir-nikel ərintisindən ibarət olan meteoritə daş meteorit deyilir. Daş meteoritlərin xondrit və axondrit olmaqla iki növü ayırd edilir. Yalnız nikelli dəmirdən ibarət olan meteorit dəmir meteorit, yaxud siderit adlanır. Əsasən müxtəlif komponentlərdən ibarət olan meteoritə qarışıq meteorit, yaxud dəmir-daş meteorit deyilir. Onların pallasit və mezosiderit olmaqla iki növü fərqləndirilir. Bütün meteoritlərin 92 %-i daş, 6 %-i dəmir, qalan 2 %-i isə qarışıq meteoritdir. Aşkar olunması metoduna görə bütün meteoritlər iki qrupa bölünür: a) düşən meteorit; b) tapdıq meteorit. Əgər meteorit onun atmosferdə enməsi müşahidə edildikdən sonra aşkar edilərsə, ona düşən meteorit deyilir. Hərgah materialın meteorit mənşəli olması yalnız analiz yolu ilə müəyyən edilərsə, ona tapdıq meteorit deyilir. Həqiqətən bir çox meteoritlər təsadüfi olaraq aşkar edilir. Meteoritlərin ölçüləri təqribən bir millimetrdən bir neçə metrə, çəkisi təqribən bir qramdan bir neçə tona qədər olur. Meteoritin Yer səthinə düşməsi işıq, səs və mexaniki hadisələrlə nəticələnir. Səmada quyruğu səpələnən qığılcımlardan ibarət parlaq bolid görünür. Bolid gecə bir neçə yüz kilometr ərazini işıqlandırır. Meteor insan tarixində hələ qədim əfsanələrdən və bir çox xalqların əsatirlərindən məlumdur. Meteor haqqında ilk yazılı məlumatlara eramızdan əvvəl XX əsrə aid olan qədim Misir papirusunda rast gəlinir. Həmin papirus Rusiya Federasiyasının Sankt-Peterburq şəhərindəki Ermitajda saxlanılır. Həmçinin qədim Çin əlyazmalarında (eramızdan əvvəl 1768-ci il), rus mənbələrində (1091-ci il) belə məlumatlar verilmişdir. Qədim yunan filosofu Anaksaqor meteoru Günəşin daş kütləsinin parçaları, qədim yunan filosofu və alimi Stagirit Aristortel isə Yerin odlu göy sahəsinə yaxınlaşdıqda alovlanan buxarlanması kimi təsvir etmişdir. 50
Belə güman olunur ki, Yer səthinə bir ildə 1800–2200 ton, bir gün ərzində 5–6 ton meteorit düşür. Meteoritlərin böyük bir hissəsi Yerin müəyyən zonalarına düşür. Əlbəttə, meteoritlərin Yer kürəsinin konkret olaraq yalnız müəyyən ərazilərinə düşməsi çox yaxşı haldır. Qətiyyətlə söyləmək olar ki, meteoritlərin günahsız adamların başına, yazıq heyvanların üstünə tökülməməsi, kütləvi məskunlaşmanın qeydə alındığı bina və obyektlərin üzərinə, min bir əziyyətlə başa gələn əkin sahələrinə deyil, yalnız bir yerə düşməsi böyük yaradanın üzərində yaşadığımız planetə, onun canlılarına rəhmlə yanaşmasının daha bir parlaq nümunəsidir. Bunu neçə-neçə canlının həyatına qıymamağın, tikililəri ciddi şəkildə zədələnməkdən qorumağın, əkin sahələrinin məhvinə imkan verməməyin bariz forması kimi dəyərləndirmək lazımdır. Bununla belə insanların üstünə meteorit düşməsi halları artıq qeydə alınmışdır. 1825-ci ildə bir insanın meteorit zərbəsindən ölməsinə dair məlumat vardır. Lakin meteoritin insan üzərinə düşməsi hadisəsi ilk dəfə 1954-cü ilin 30 noyabrında sənədləşdirilmişdir. Çəkisi dörd kiloqrama yaxın olan Sulakoqa meteoriti evin dam örtüyünü dəlib keçmiş və Ann Elizabet Hoces adında qadının əl və budlarına rikoşetlə zərbə endirmişdir. Qadın zədələr almış, lakin həyatı üçün təhlükə olmamışdır. 1992-ci ildə Mbalsk meteoritinin cəmi üç qram çəkisi olan kiçik bir fraqmenti Uqandadan olan oğlana zərbə endirmişdir. Xoşbəxtlikdən ağacın üstünə düşən meteoritin hərəkət sürəti əhəmiyyətli dərəcədə yavaşımış, uşağa heç bir xəsarət yetirməmişdir. 2016- cı ilin 6 fevralında göy cisminin düşməsi zamanı yaranan zərbə dalğasından insan ölməsi halı qeydə alınmışdır. Hindistanın Velluru şəhərindəki mühəndislik kollecinin korpuslarından birinin yanına düşən meteorit bir neçə insana ciddi xəsarət yetirmişdir. Meteoritin düşdüyü yerin bilavasitə yanından keçən və milliyyətcə indus olan Kamarac adında bir avtobus sürücüsü elə oradaca tələf olmuşdur. Ondan başqa üç bağban yaralanmış, zərbə dalğasının təsirindən yaxınlıqdakı binaların və nəqliyyat vasitələrinin şüşələri sınmışdır. Başqa məlumatlara görə, meteoritin Yer səthinə düşməsindən sonra baş verən partlayış faciəyə səbəb olmuşdur. Alimlər aşkara çıxarmışlar ki, Meksikadakı «sükut zonası» çoxlu sayda meteoritin düşdüyü yerdir. Şahidlərin danışdıqlarına görə, «sükut zonası»na daim göydən meteoritlər düşür. «Dərə» sözün tam mənasında nəhəng maqnit kimi meteoritləri cəlb edir, onları özünə çəkir. Bununla əlaqədar olaraq «vadidə» yaşamaq tövsiyə olunmur. Oraya meteoritlərin düşməsi təkcə indi deyil, həmişə müşahidə edilmişdir. «Zona»nın sirli olmasına dair mövcud dəlillər arasında oraya meteoritlərin cəlb edilməsi özünəməxsus yerlərdən birini tutur. Meteoritlər bu yeri sözün tam mənasında sevib seçmişdir. Lakin meteoritlərin məhz bu yeri xoşlamaları, oranı bəyənmələri qətiyyən səbəbsiz ola bilməz. «Sükut zonası»nın sirli və qəribə xassələri ilk dəfə XIX əsrin axırlarında qeydə alınmışdır. Həmin vaxt fermerlər qrupu boş torpaqları əkmək qərarına gəlmişdilər. Onlar məhsul verməyən torpaqda dənli bitkilər, xüsusilə qarğıdalı yetişdirməyə cəhd göstərmişdilər. Lakin onların ümidləri özünü doğrultmamış, sərf etdikləri əmək hədər getmiş, xərcləri batmış, işləri nəticəsiz qalmışdır. Əkin sahəsi dövri olaraq yanar çınqıl (qırma daş, kərpic) selinin altında qalmışdır. Tamamilə açıq-aydın səmadan vaxtaşırı olaraq tökülən daşlar hər şeyi məhv etmişdir. Daim göydən daşların əkin sahəsinə və evlərin üstünə düşməsi fermerlərin əziyyətinin itməsilə nəticələnmişdir. Boş-boşuna
Yüklə 3,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|