T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ felsefe ve din biLİmleri (Dİnler tariHİ) anabiLİm dali

 
35
fiilleri yakıp ortadan kaldıracağı bildirilmiştir. Bunun da yoga yaparak elde edileceği 
ve sonuçta fiillerin bağlarının kopartılarak kurtuluşa ulaşılabileceği belirtilmiştir.
121
 
Jnana-marganın Hint felsefe sistemlerini kapsadığını yukarıda belirtmiştik. Bu 
çerçevede bu felsefe ekollerinin düşüncelerine yer verilmesinin uygun olacağı 
kanaatindeyiz. Hinduizm’de genel olarak altı felsefe ekolünden söz edilmektedir. Bu 
ekoller, Nyaya, Vaişesika, Samkhya, Yoga, Purva-Mimamsa ve Vedantadır. Bunlar 
benzer düşüncelerinden dolayı ikişerli olarak gruplandırılmışlardır. Nyaya ile 
Vaişesika, Samkhya ile Yoga, Purva-Mimamsa ile Vedanta arasında görüş yakınlığı 
vardır.
122
  
Bu ekollerden ilk ortaya çıkanı Nyaya olmuştur. Bu felsefe, dört bilgi kaynağı 
kabul etmiştir. Bunlar; idrak, çıkarım, kıyas ve tanıklıktır.
123
 Nyaya felsefesinde on 
altı kategoriden söz edilmiştir.  İnsan bunları uygulayarak ve mantıki bilgi 
kaynaklarını kullanarak gerçeğe ulaşır. Nitekim kurtuluş da elde edilen bilginin 
doğruluğuna bağlıdır.
124
 
Nyaya ile birleştirilen Vaişesika düşüncesinde ise altı kategori bulunmaktadır. 
Bunlar; öz, nitelik, hareket, kalite, genellik, bireysellik ve bütünlüktür. Kurtuluş bu 
kategorilerin bilinmesine bağlıdır. Kişinin, ruhun gerçek bilgisine ulaştığında ve 
maddenin gerçek olmadığını anladığında kurtuluşa erişebileceği belirtilmiştir.
125
  
Yoga ile birleştirilen Samkhya ekolü, evreni oluşturan iki ana prensip 
bulunduğunu kabul etmiştir. Bunlar, puruşa  (ruh) ve prakrti (madde) dir. 
                                                 
121
 Kaya, Bhagavad Gita, s. 42. 
122
 Gelişim Dinler Tarihi Ansiklopedisi, C. III, s. 660. 
123
 Aydın, s. 34; Budda, s. 112. 
124
 Allan, ERE, C. VII, s. 566. 
125
 Allan, ERE, C. VII, s. 566; Budda, s. 110; Aydın, s. 135.  

---

 
36
Samkhya’ya göre bu iki prensip birbirlerinden tamamen farklıdır.  İnsan, cehaleti 
sebebiyle ruhun maddeden ayrı olduğunu fark edemez ve dünyaya bağlılık hisseder. 
Bu bağlardan kurtulmak ise bu iki prensibin ayrı olduğu bilgisinin elde edilmesiyle 
mümkün olabilir.
126
 
Hint felsefesinin en popüler ekolü sayılabilecek olan Yoga, zihinsel odaklanma 
ve dünyadan el etek çekme üzerine kurulmuştur. Samkhya’da olduğu gibi, Yoga’da 
da ruh ve madde ayrılığından söz edilmiştir. Burada kişisel bir tanrı, İşvara, vardır ve 
kurtuluşla elde edilmek istenen, Tanrı ile birlik olma halidir. Bu uygulamada kişinin 
zihni, dış dünyadan ayrılmalı ve tamamen kendisine yönelmelidir. Böylece kişi 
gerçek bilgiye ulaşır ve kurtuluşu elde etmiş olur.
127
 
Hinduizm’in bu altı felsefe ekolü arasında en önemli ve en etkili olanı 
Upanişadlar’ın felsefesini sistemleştiren Vedanta olmuştur.
128
 Vedanta felsefesi, 
Brahman’dan başka bir gerçeklik bulunmadığını ve O’nun her şeyin içindeki öz 
olduğunu ileri sürmüştür. Ancak insanlar maddenin çokluğuna aldanarak bu çokluğu 
gerçek olarak algılarlar. Bu bir maya, yani yanılsamadır. Bu yanılsama yüzünden 
insan karma-tenasüh çemberine mahkûm olur. Cehalet perdesini ve yanılsamayı 
ortadan kaldırdığında da özgürlüğü elde etmiş olur. Bu da ancak bilgi sayesinde 
mümkün olabilir.
129
 
                                                 
126
 Allan, ERE, C. VII, s. 566; Gelişim Dinler Tarihi Ansiklopedisi, C. III, s. 660; Budda, s.86; 
Aydın, s. 134. 
127
 Allan, ERE, C. VII, s. 565-566. 
128
 Geden, ERE, C. XI, s. 133; Budda, s. 97.  
129
 Allan, ERE, C. VII, s. 565; Geden, ERE, C. XI, s. 134; Gelişim Dinler Tarihi Ansiklopedisi, 
C. III, s. 661-662; Budda, s. 100; Aydın, s. 135. 

---

 
37
Burada anlatılan Atman-Brahman özdeşliğine dayalı Vedanta doktrinini 
Şankara (M.S. 800) sistemleştirmiş ve bu sisteme Advaita Vedanta (ikiliksizlik 
doktrini) adı verilmiştir. Bu felsefeye göre atman ve Brahman özdeş ve birdir, 
evrende Brahman’dan başka hiçbir şey yoktur.
130
 Vedanta’nın kurtuluş ile kastettiği 
şey, Brahman ile tamamen bir olarak O’nun içinde kaybolmaktır.
131
  
Vedanta’ya göre insanın Brahman ile bir olmasını sağlayacak, yani onu 
kurtuluşa götürecek bilgi, Vedanta felsefesinin çalışılmasıyla elde edilecek bilgidir. 
Buradaki bilginin sadece öğretici değil, aynı zamanda insanın kişiliğinde değişimler 
meydana gelmesine yardımcı olacak, ona günlük yaşamındaki davranışlarında ilham 
kaynağı olacak bir bilgi olması gerektiği belirtilmiştir. Nikhilananda, Vedanta 
felsefesi üzerinde çalışmak için gerekli olan dört disiplinden söz etmiştir. Bunlardan 
birincisi gerçek ile gerçek olmayan arasındaki ayrımdır. Vedanta’yı çalışacak kişi 
önce tek gerçeğin Brahman olduğunu, O’nun dışındakilerin gerçek olmadığını fark 
etmelidir. Bu ilk disiplindir ve bu olmadan sonrakiler uygulanamaz. İkinci disiplin 
dünya nimetlerinden feragat etmedir. Vedanta’yı çalışacak kişi, dünyada ve cennette 
elde edeceği bütün geçici mutluluklardan vazgeçmeli ve bunu yapabilecek güçte 
olmalıdır. Üçüncü disiplin altı erdemden oluşur. Bunlar, beden ve duyuların kontrol 
edilmesi, zihnin kontrol edilmesi, duyu organlarına hakim olma ve bu organları ifade 
eden  şeylere geri dönmenin önlenmesi, tahammül, konsantrasyon ve inançtır. 
Öğrenci, bunları gerçekleştirerek Vedanta’yı çalışabilir. Dördüncü ve son disiplin ise 
özgürlüğü arzulamaktır. Öğrenci, bu dünyanın geçici olduğunun farkında olarak 
özgürlüğü arıyor olmalıdır. Bu arayış dünyadaki isteklere ulaşamamaktan 
                                                 
130
 Allan, ERE, C. VII, s. 565; Budda, s. 98; Aydın, s. 135. 
131
 Geden, ERE, C. XI, s. 135; Budda, s. 101. 

---