T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ felsefe ve din biLİmleri (Dİnler tariHİ) anabiLİm dali

 
38
kaynaklanan geçici bir istek olmamalıdır. Böylece öğrenci, dünya nimetlerinden 
fedakârlık etmelidir.
132
 Bu yol oldukça zor olduğu için genelde dünyadan el etek 
çeken keşişler (sannyasin) tarafından tercih edilmiştir.
133
 
Bilgi (jnana marga) ile kurtuluşa ulaşmak, diğer iki yoldan farklı olarak üst 
kastlara mahsus bir uygulama olarak görülmüştür. Çünkü Jnana margayı takip 
edecek kişilerin belli şartları haiz olması gerekmektedir. Bu çerçevede öncelikle bu 
kişilerdeki kurtuluş arzusunun çok şiddetli olması, bunun yanında konuşmalarının ve 
bedenlerinin kusursuz olması, akıl ve zekâlarının üstün olması ve bunların dünyaya 
bağlı olmayan kişiler olmaları gerektiği belirtilmiştir.
134
 
Advaita Vedanta’nın kurucusu Şankara, bütün bu özelliklere sahip olan insanın 
doğru bilgiyi elde etmek için üç aşama daha geçmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu 
aşamalardan ilki olan “şravana”, gerçeklikle ilgili öğretilerin işitilmesi demektir. Bu 
öğretiler metinden okunur ya da bir gurudan dinlenir. Dinlenecek olan guru, ahlaki 
kurallar ve kutsal metinler konusunda bilgi sahibi olmalıdır. Bu yola başlayan kişinin 
de ahlak ve bilgi açısından uygun niteliklere sahip olması beklenen sonucun elde 
edilmesinde oldukça etkilidir.
135
  İkinci aşama; düşünce anlamına gelen “manana” 
aşamasıdır. Bu aşamada öğrenci bir önceki aşamada duyduğu kutsal metinler 
konusunda düşünceye dalar. Bu düşünme işlemi öğrencinin yolundan dönmemesi 
için sürekli olmalıdır. Bu düşünme işlemi sonunda öğrenci öğrendiklerini 
içselleştirmiş, yerleştirmiş olur. Üçüncü aşama “nididhyasana” aşamasıdır; bu, derin 
ve tekrar tekrar düşünme anlamına gelir. Bu aşamada artık ikilik ortadan kalkmış ve 
                                                 
132
 Nikhilananda, s. 150-152. 
133
 Nikhilananda, s. 153. 
134
 Aydın, s. 137. 
135
Ayrıntılar için bkz. Aydın, s. 138. 

---

 
39
insan zihni Brahman’ın  şeklini almıştır. Bu durum suyun içine atılan tuz örneğiyle 
açıklanmıştır. Tuz suyun içinde eridiğinde tuzdan geriye bir şey kalmaz. Yalnızca var 
olan sudur. İşte bunun gibi Brahman’ın şeklini alan zihin de ondan ayırt edilemez. 
Bu durum samadhi olarak adlandırılmıştır. Samadhi’ye ulaşan kişi ise bütün arzu ve 
isteklerinden uzaklaşarak karmaya bağlılıktan sıyrılmış ve kurtuluşa ulaşmıştır.
136
  
c)
 
Bhakti –Marga 
 Bhakti kelimesinin anlamı konusunda farklı görüşler olsa da genel kabul gören 
görüş, onun, ibadet etmek, tapmak anlamına gelen Sanskritçe “bhaj” kökünden 
türetildiğidir. Böylece o, Tanrı’ya sevgi ile bağlılık, tapınma gibi anlamlara 
gelmektedir.
137
 
Bhakti- marga, bir kurtuluş yolu olarak, on ikinci yüzyılda yaşamış olan 
Vedanta yorumcusu Ramanuja tarafından ortaya atılmıştır. Bhagavata mezhebine 
bağlı olan Ramanuja, Vedanta düşüncesinden farklı olarak Visistadvaita düşüncesini 
oluşturmuştur. Buna göre bireysel ruhlar Tanrı ile özdeş değil, O’nun ayrılmaz 
parçalarıdırlar. Bireysel ruhlar ile Tanrı arasında bir ayrılık söz konusu değildir. 
Ancak bu ruhlar dünyaya cehaletten dolayı değil, iman eksikliğinden dolayı 
bağlanmışlardır. Bundan kurtulmanın yolu da bilgi değil, Tanrı’ya duyulan samimi 
bir aşk (bhakti) ve tam bir inançtır.
138
 Bu yolu takip ederek kurtuluşa ulaşan ruh, 
Vedanta düşüncesinin iddia ettiği gibi Tanrı’ya ulaşıp onda yok olmaz, aksine 
Ramanuja, kurtuluşu elde eden ruhların Tanrı’ya ulaştıktan sonra da bireysel 
                                                 
136
 Aydın, s. 140-141. 
137
Budda, s. 175; Aydın, s. 143. 
138
 Allan, ERE, C. VII, s. 565; Yitik, Karma-Tenasüh, s. 22; Yitik, Hint Dinleri, s. 13. 

---

 
40
varlıklarını devam ettirdiklerini ve bunun, ruhu temizleyip yükselten bir şey 
olduğunu açıklamıştır.
139
 
Ramanuja’nın ortaya attığı bu düşünce Hindistan’da geniş kabul görmüş ve 
hızla yayılmıştır. Çünkü Şankara’nın Advaita Vedanta düşüncesi sıradan Hindular 
için oldukça soyut kalmıştır.
140
 Oysa Ramanuja’nın bhakti düşüncesi alt kasttan, kast 
dışı, kadın bile olsa herkese açık bir kurtuluş yolu olarak sunulmuştur. Tanrı’ya 
bağlılık ve ona duyulan aşk sadece belli bir sınıfa mahsus değildir. Bu özelliğiyle 
bhakti-marga her kesimden insanı, hatta başka dinden olan insanları bile kendine 
çekmiştir.
141
  
Bhakti yolunun kurucusu olan Ramanuja, bu yola girerek gerçek Tanrı aşkına 
ulaşmak isteyen kişilerin yerine getirmesi gereken bazı  şartlardan bahsetmiştir. 
Bunlardan ilki, kişinin yediği ve içtiği şeylere dikkat etmesidir. Bu yolda ilerlemek 
için, ağır yiyeceklerden ve sarhoş edici içeceklerden kaçınılmalı ve mümkünse 
vejetaryen beslenme tarzı tercih edilmelidir. Ayrıca gıda maddelerinin temizliğine de 
özen gösterilmelidir. İkinci  şart, maddeye karşı duyulan arzular, dünyaya bağlılığı 
tetikliyorsa, bunların tamamen terk edilmesidir. Üçüncüsü, kişinin ibadetlerini 
eksiksiz olarak yerine getirmesidir. Dördüncüsü, bencillikten sakınma, beşincisi her 
zaman doğru, dürüst, namuslu, temiz ve erdemli davranılmasıdır. Altıncı şart, kişinin 
karamsarlıktan ve ümitsizlikten uzak durması, yedincisi ise kişinin çok fazla 
                                                 
139
 Geden, ERE, C. XI, s. 135. 
140
 Geden, ERE, C. XI, s. 135. 
141
 (Bhakti mensupları tarafından aziz kabul edilen Nanda ve Cokamela kast dışı, Mirabai ve 
Antal kadın, Kabir ise müslümandı. Aydın, s.145-146); Schimmel, s. 115.  

---