T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ felsefe ve din biLİmleri (Dİnler tariHİ) anabiLİm dali

 
94
gereken şey ise çileci hayatın zorluklarına sabretmek ve eğer ortada başarısızlık varsa 
intiharı seçmektir.
326
  
 
          3- Mezheplere Göre Kurtuluş Anlayışı 
Caynizm, M.Ö. 4. yüzyıldan itibaren Digambaralar (hava giyenler, yani 
çıplaklar) ve Svetambaralar (beyaz giyenler) olmak üzere iki gruba bölünmeye 
başlamıştır. M.S. 1. yüzyıla gelindiğinde ise bu gruplar tamamen birbirlerinden 
ayrılmışlardır.
327
 Bu iki mezhep arasındaki ayrılığın temel öğretilerde değil, dini 
pratikler ve kutsal metinler konusunda olduğu belirtilmektedir.
328
 Buna göre 
Digambaralar, kişinin hiçbir şekilde mal mülk sahibi olmaması gerektiğine 
inandıkları
329
 ve hayvansal ya da bitkisel maddelerden yapıldığı için giysi 
giymemeyi tercih ederler.
330
 Svetambaralar ise asgari örtünecek kadar bir giysi 
giyerler. Bu mezhep kutsal metin olarak, Angalar ve onların yorumlarını kabul 
etmektedir. Diğer mezhep olan Digambaralar ise bu metinleri Mahavira’nın 
öğretilerine uygun olmadığını savunmaktadırlar.
331
 Digambaralar’ın kutsal metinleri 
Karmaprabhrta ve Kashayaprabhrta’dır.
332
 
Bu iki mezhebin kurtuluş anlayışları Caynizm’in ana felsefesiyle aynıdır. Yani 
kurtuluş ancak ruhun maddeden kurtulmasıyla sağlanabilir. Ancak iki mezhep 
                                                 
326
 Caillat, ER, C. VII, s. 511; Yitik, “Caynizm”, s. 371. 
327
 Caillat, ER, C. VII, s. 507; Ana Britannica, C. 5, s. 418. 
328
 Yitik, “Caynizm”, s. 360. 
329
 Ana Britannica, C. 5, s. 418.  
330
 Zitelmann, s. 60. 
331
 Yitik, “Caynizm”, s. 360.  
332
 Ana Britannica, C. 5, s. 418.  

---

 
95
kadınların kurtuluşa ulaşıp ulaşamayacağı konusunda birbirlerinden ayrılmaktadırlar. 
Digambaralar, çıplaklığı esas aldıkları için, kadınların manastır hayatına 
katılamayacağını, dolayısıyla kurtuluşa ulaşamayacaklarını savunmaktadırlar. 
Svetambaralar ise kıyafet giymeyi kabul etmekte, kadınların da manastır hayatına 
katılabileceğini ve böylece kurtuluşa ulaşabileceklerini savunmaktadırlar.
333
   
 
 
                       
 
 
         
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
333
 Zitelmann, s. 60- 61; Yitik, “Caynizm”, s. 360. 

---

                                          SONUÇ 
Hint kökenli dinler olan Hinduizm, Budizm, Caynizm ve Sihizm’in kurtuluş 
anlayışlarını incelediğimiz bu çalışmada, sözü geçen dinlerin benzer ve farklı 
yönlerini ortaya koymaya çalıştık. Bu dinlerden en eski olanı Hinduizm’dir. Budizm, 
Caynizm ve Sih Dini, Hinduizm’in içinden çıkmış ve ayrı birer din haline 
gelmişlerdir.  Bu üç din, Hinduizm’in kast sistemi, kanlı kurban geleneği, din adamı 
otoritesi gibi özelliklerine itiraz etmiş, fakat karma tenasüh inancını olduğu gibi 
kabul etmiştir. Karma, genel olarak, insanın yaptığı bütün iradi fiillerin sonucunda 
ortaya çıkacak durumları belirleyen bir kural olarak tanımlanmaktadır. Bilindiği gibi 
Hint kökenli dinlerde ahiret inancı yoktur; ceza ve mükâfat karmaya bağlı olarak 
belirlenir ve bunun sonucunda tenasüh ortaya çıkar. İnsanın karmik birikimleri, onun 
bir sonraki dünyaya gelişinde nasıl bir bedene sahip olacağını belirler. Hinduizm, 
Budizm ve Sihizm için karma böyle tanımlansa da, Caynizm’in karma anlayışı 
bundan biraz farklıdır. Caynizm’e göre karma, jivanın yani ruhun madde ile teması 
sonucunda özünden farklılaşması ve kendi rengini kaybetmesi olarak 
tanımlanmaktadır. Burada da yine yapılan davranışlar etkili olmakta ve jivanın 
rengini bu davranışlar belirlemektedir.  
Karma sonucunda ortaya çıkan tenasüh, insanda bedenden ayrı olarak bir güç 
bulunmasını gerektirmektedir. Hint kökenli dinler, tenasühle beden değiştiren şeyin 
ne olduğu konusunda da farklı anlayışlara sahiptirler. Hinduizm’e göre insanlarda 
bulunan ferdi ruh, yani atman, Brahman adı verilen evrensel ruh ile özdeştir. 
Hinduizm’de her şey Tanrı’nın bir tezahürü olarak görüldüğünden insandaki ruhun 
da Tanrı ile aynı olduğu kabul edilir. Sihizm’de de ruh anlayışı Hinduizm ile 
benzerlik göstermektedir. Budizm ise ruhun varlığını kabul etmemekte ve tenasühle 

---

 
97
bedenlenen  şeyin sebep sonuç ilişkisi olduğunu savunmaktadır. Çünkü Budizm’e 
göre devamlı olan hiçbir şey yoktur. Her sebep bir sonucu meydana getirir ve her 
sonuç da başka bir şeyin sebebi olmaktadır. Caynizm’e göre ise canlı cansız her 
şeyin, bitki ve taşların bile bir ruhu vardır.   
Hint kökenli dinlerin kurtuluş anlayışları da ruh anlayışlarına bağlı olarak 
şekillenmiştir. Bu dinlere göre kurtuluş, insanın karma tenasüh çemberinden 
sıyrılması ve artık yeniden bedenlenmemesidir. Hinduizm ve Sihizm için kurtuluş, 
ruhun, Tanrı ile birlik olması ve O’nda yok olmasıdır. Budizm’de Tanrı inancı 
yoktur. Bu yüzden de Budizm’in kurtuluş anlayışı, Hinduizm veya Sihizm’in 
kurtuluş anlayışlarına benzememektedir. Budizm’e göre kurtuluş, insanın bütün 
dünyevi arzu ve isteklerden kurtulmasıdır. Budizm’e göre dünya hayatı sadece acı ve 
ıstıraptır. Bu yüzden de bir an önce bu hayattan kurtulmak gerekir. Caynizm’in 
dünyaya bakışı da Budizm ile hemen hemen aynıdır. Ancak Caynizm, Budizm’den 
daha sert bir bakış açısına sahiptir. Caynizm’e göre mümkün olduğu kadar dünyadan 
uzak durulmalı ve ondan kurtulmak için acele edilmelidir. Buna bağlı olarak kurtuluş 
ruhun, dünyadan uzaklaşarak maddenin baskısından kurtulması ve özüne dönmesi 
olarak tanımlanmaktadır.   
Hint kökenli dinlerin kurtuluş anlayışları farklı olduğu gibi, kurtuluşa ulaşmak 
için tavsiye ettikleri yollar da birbirlerinden farklıdır. Bilindiği gibi Hinduizm’de kast 
sistemi vardır ve her Hindu, hayatını mensup olduğu kasta göre belirlemek 
zorundadır. Hinduizm’e göre kişiyi kurtuluşa ulaştıracak şeylerden biri kastına uygun 
davranmak, yani dharmaya uymaktır. Bunun yanında Hinduizm’in önerdiği üç 
kurtuluş yolu daha vardır. Bunlar; jnana marga, bilgi ile kurtuluş, karma marga, 
amellerle kurtuluş ve bhakti marga, kendini adama vasıtasıyla kurtuluştur. Budizm’e 

---

 
98
göre kurtuluşa ulaştıracak şey, Buda’nın ortaya koyduğu dört yüce hakikat ve sekiz 
dilimli orta yol doktrinidir. Adından da anlaşılacağı gibi bu doktrin, ne dünyaya 
tamamen kendini kaptırmayı, ne de tamamen dünyadan el etek çekmeyi tavsiye eder. 
İnsanı kurtuluşa götürecek yol, ikisi arasındaki orta yoldur. Caynizm, dünyaya 
olumsuz baktığı için kurtuluşu da dünyadan tamamen el etek çekmekte görmektedir. 
Ayrıca Caynizm’e göre kurtuluşa ulaşmak için öldürmemek, doğru sözlü olmak, 
başkasına ait bir şeyi almamak, cinsel ilişkiden uzak durmak ve kanaatkâr olmaktan 
oluşan beş yasağa uymak şarttır. Sihizm ise kurtuluş için Tanrı’nın inayetini 
kazanmanın gerekli olduğunu savunmaktadır. Bunu elde etmede guru adı verilen 
mürşitlerin büyük bir rolü bulunmaktadır.  
 
 Hint kökenli dinlerde yeniden doğumu belirleyen karmanın iyi veya kötü 
olması kişinin yaptıklarına bağlıdır. Bu dinlerin tamamında insanı kötü fiiller 
yapmaya sevk eden şey, cehalet (maya, avidya) olarak ifade edilmektedir. Bu dinlere 
göre insan, dünyanın aldatıcılığına inanmakta ve özünü unutmaktadır. İnsan, cehaleti 
ortadan kaldırarak karmasını iyiye doğru yönlendirmeli ve sonuçta da kurtuluşu elde 
etmelidir. Bu kurtuluş Hinduizm’de mokşa kelimesi ile; Budizm’de ise nirvana 
kelimesi ile ifade edilmektedir. Caynizm’de de mokşa ve nirvana kelimeleri 
kullanılmakla birlikte, nihai kurtuluşu ifade eden kavramın kevalajnana olduğu 
görülmektedir. Sihizm’de insanın kurtuluşa ulaşması için beş  aşamadan söz 
edilmiştir. Bu beş aşamanın en sonuncusu olan sach khand, kurtuluşa ulaşma, Tanrı 
ile birlik hali olarak tanımlanmaktadır.   
Hint kökenli dinlerde kurtuluşla ilgili bir başka önemli nokta da kurtuluşun 
gerçekleşme zamanıdır. Bu dinlere göre kurtuluşun ölümden sonra olması gibi bir 
şart yoktur. Kurtuluş, henüz bu dünyada yaşarken de elde edilebilir. Hinduizm’de 

---

 
99
hayattayken kurtuluşu elde etmiş olan kişilere jivanmukta adı verilmektedir. 
Sihizm’de de Hinduizm ile aynı kelime kullanılmaktadır. Budizm’de bu duruma 
verilen ismin mezheplere göre değişmekte olduğu dikkati çekmektedir. Mahayana 
mezhebinde hayattayken kurtuluşa ulaşmış kişilere boddhisattva adı verilirken, 
Theravada mezhebinde bu kişiler arhat adıyla anılmaktadır. Caynizm’de ise bu 
mertebeye ulaşanlara kevalin adı verilmektedir. 
Hint kökenli dinlerin kurtuluş anlayışları, her din içindeki mezheplere göre de 
farklılık gösterebilmektedir. Özellikle Budizm’in birçok alt mezhebi vardır ve bu 
mezheplerin kurtuluş anlayışları birbirlerinden oldukça farklıdır. Mesela genel olarak 
Budizm’de bir Tanrı fikri bulunmazken, bazı Budist mezheplerde tanrı anlayışı 
vardır, hatta sadece bu tanrıların ismini zikretmek bile kurtuluş için yeterli 
görülmektedir. 
Sonuç olarak Hint kökenli dinlerin ortak inancı olan karma tenasüh 
çemberinden kurtuluşun mümkün olduğunu; bunun için dört dinin farklı yollar 
önerdiğini ve bu dinlerin kurtuluş anlayışlarının dünya hayatına bakışları 
çerçevesinde şekillendiğini söyleyebiliriz. 
 
 
                 
 
 
 
 
 

---

 
100
                                  
KAYNAKÇA 
ADAM, Baki, “Yahudilik”, Yaşayan Dünya Dinleri, Editör: Şinasi Gündüz, 
Ankara 2007. 
ALLAN, J., “Jnana Marga”, Encyclopaedia of Religion and Ethics, Edited by 
James Hastings, New York 1951, vol: VII. 
Ana Britannica, İstanbul 1987. 
ARMSTRONG, Karen, Tanrının Tarihi, Çev. Oktay Özel, Hamide Koyukan, 
Kudret Emiroğlu, Ankara 1998. 
AYDIN, Fuat, Hint Dini Düşüncesinde  İnsanın Özgürlük Arayışı,  İstanbul 
2005. 
AYDIN, Mahmut, “Hıristiyanlık”, Yaşayan Dünya Dinleri, Editör: Şinasi 
Gündüz, Ankara 2007.  
BUDDA, A. Hilmi Ömer, Dinler Tarihi, İstanbul 1935. 
CAILLAT, Colette, “Jainism”, The Encyclopedia of Religion, Edited by 
Mircea Eliade, New York- London 1987, vol: VII. 
CLOTHEY, Fred W., Religion in India A Historical Introduction, New York 
2006. 
COLE, Owen W- Piara Singh Sambhi, The Sikhs Their Religious Beliefs and 
Practices, London and New York 1989. 
ÇAĞDAŞ, Kemal, “Bhagavad Gita”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih 
Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ocak- Haziran 1960,  C.18, S.1. 
ÇAĞDAŞ, Kemal, “Upanishad’lar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih 
Coğrafya Fakültesi Dergisi, Temmuz- Aralık 1961, C.19, S. 3-4. 

---

 
101
DAVIDS, C.A.F. Rhys, “Moksa”, Encyclopaedia of Religion and Ethics, 
Edited by James Hastings, New York 1951, vol: VIII. 
DEMİRCİ, Kürşat, “Hinduizm”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1998,  
C.18. 
DEMİRCİ, Kürşat, Vedalar, İstanbul 1991. 
DHAMMANANDA, K Sri, What Buddhists Believe, Malaysia 2002. 
ELIADE, Mircea, Dinsel  İnançlar ve Düşünceler Tarihi, Çev. Ali Berktay, 
İstanbul 2003. 
ESNOUL, A. M., “Mokşa”, The Encyclopedia of Religion, Edited by Mircea 
Eliade, New York- London 1987, vol:X. 
GANDHI, Mohandas K., Bhagavad Gita, Çev. Vecihi Karadoğan- Seda 
Çiftçi, İstanbul 2004. 
GEDEN, A.S., “Salvation (Hindu)”, Encyclopaedia of Religion and Ethics, 
Edited by James Hastings, New York 1951, vol:XI. 
Gelişim Dinler Tarihi Ansiklopedisi, İstanbul, Tarihsiz. 
GUPTA, Sanjukta, “Jivanmukti”, The Encyclopedia of Religion, Edited by 
Mircea Eliade, New York- London 1987, vol: VIII. 
GÜNDÜZ, Şinasi, “Sih Dini”, Yaşayan Dünya Dinleri, Editör: Şinasi Gündüz,  
Ankara 2007. 
GÜNGÖREN, İlhan, Buda ve Öğretisi, İstanbul 1994. 
JACOBI, Hermann, “Jainism”, Encyclopaedia of Religion and Ethics, Edited 
by James Hastings, New York 1951, vol: VII. 
JAMES, E. O., Comparative Religion, London 1969. 

---

 
102
JOSHI, K. S.  “Liberation: The Avowed Goal of Indian Philosophy”,                        
Philosophy East and West, vol. 18, No. 1/2, Jan. - Apr.1968.  
KASULIS, Thomas P., “Nirvana”, The Encyclopedia of Religion, Edited by 
Mircea Eliade, New York- London 1987, vol:X. 
KATAR, Mehmet, Yahudilik’te Hıristiyanlık’ta ve İslam’da Tövbe, Ankara 
2003. 
KAYA, Korhan, Bhagavadgita, Ankara 2004. 
KAYA, Korhan, Buddhistlerin Kutsal Kitapları, Ankara 1999.  
KÜÇÜK, Abdurrahman, “Sihizm”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 
Dergisi, Ankara 1986, C. XXVIII. 
MAHONY, William K , “Karman” (Hindu and Jain Concepts), The 
Encyclopedia of Religion, Edited by Mircea Eliade, New York- London 1987, vol: 
VIII. 
NESBITT, Eleanor, Sikhism A Very Short Introduction, New York 2005. 
NIKHILANANDA, Swami, Hinduizm, Çev. Aslı Özer, İstanbul 2003. 
NISHITANI, Keiji, On Buddhism, Trans. By Seisaku Yamamoto- Robert A. 
Carter, New York 2006. 
PANCHOLI, Nila, “Hinduism”, Five World Faiths, Ed. by W. Owen Cole, 
London 1993. 
POUSSIN, L. De La Vallée, “Nirvana”, Encyclopaedia of Religion and 
Ethics, Edited by James Hastings, New York 1951, vol: IX. 
POUSSIN, L. De La Vallée, “Jivanmukta”, Encyclopaedia of Religion and 
Ethics, Edited by James Hastings, New York 1951, vol: VII. 

---

 
103
RAJU, P. T. - Wing tsit Chan- Joseph M. Kitagawa- İsmail R. Faruki, Asya 
Dinleri, Çev. Abdullah Davudoğlu, İstanbul 2002. 
ROSE, H.A.  “Life and Death (Indian)”, Encyclopaedia of Religion and 
Ethics, Edited by James Hastings, New York 1951, vol: VIII. 
ROUSSEAU, Herve, Dinler, Çev. Osman Pazarlı, İstanbul 1970. 
RUBEN, Walter, Eski Metinlere Göre Budizm, Haz. Lütfü Bozkurt, İstanbul 
2004. 
RUBEN, Walter, Budhizm Tarihi, Çev, Abidin İtil, Ankara 1947. 
SAMBHI, Piara Singh, “Sikhism”, Five World Faiths, Ed. by W. Owen Cole, 
London 1993.  
SARIKÇIOĞLU, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi,  İstanbul 
1983. 
SAYIM, Huzeyfe, “Sihizm’in Din Anlayışı”, Dinler Tarihi Araştırmaları II, 
Ankara 2000. 
SAYIM, Huzeyfe, Sih Dini’nin Kurucusu Guru Nanak’ın Hayatı ve 
Öğretileri, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri 1986. 
SCHIMMEL, Annemarie, Dinler Tarihine Giriş, İstanbul 1999. 
SHARPE, Eric J., Dinler Tarihinde Elli Anahtar Kavram, Çev. Ahmet Güç, 
Bursa 2000. 
SINGH, Khushwant, “Sikhism”,  The Encyclopedia of Religion, Edited by 
Mircea Eliade, New York- London 1987, vol: XIII.  
SMART, Ninian, “Soteriology: An Overview”, The Encyclopedia of Religion, 
Edited by Mircea Eliade, New York- London 1987, vol: XIII. 

---

 
104
SÜMER,  İbrahim, “Tibet Budizm’inde Din Anlayışı”, Dinler Tarihi 
Araştırmaları II, Ankara 2000. 
The Penguin Dictionary of Religions, Edited by John R. Hinnells, London 
1997. 
The Wordsworth Encyclopedia of World Religions, Great Britain 1999. 
TÜMER, Günay- Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 1998. 
TÜMER, Günay,  “Budizm”, Türkiye Diyanet Vakfı  İslam Ansiklopedisi, 
İstanbul 1992, C. VI. 
Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Ankara 1983. 
WATTS, Alan W., Zen Yolu, Çev. Sena Uğur, İstanbul 1998. 
WAYMAN, Alex, “Soteriology: Buddhist Soteriology”, The Encyclopedia of 
Religion, Edited by Mircea Eliade, New York- London 1987, vol: XIII. 
WEİGHTMAN, Simon, “Hinduism”, A Handbook of Living Religion, Ed. by 
John R. Hinnels, Great Britain 1991. 
YAVUZ, Şevket, “Günümüzdeki Budist Mezhepleri”, Yaşayan Dünya Dinleri, 
Editör: Şinasi Gündüz,  Ankara 2007. 
YILMAZ, Hüseyin, Budist Metafiziği, Ankara 2007. 
YİTİK, Ali İhsan, “Budizm”, Yaşayan Dünya Dinleri, Editör: Şinasi Gündüz,  
Ankara 2007. 
YİTİK, Ali İhsan,  “Caynizm”, Yaşayan Dünya Dinleri, Editör: Şinasi 
Gündüz,  Ankara 2007. 
YİTİK, Ali İhsan, “Hinduizm’de Din ve Din Anlayışı: Dharma Kavramı”,                       
Dinler Tarihi Araştırmaları II, Ankara 2000.  

---

 
105
YİTİK, Ali İhsan, Hint Kökenli Dinlerde Karma İnancının Tenasüh İnancıyla 
İlişkisi, İstanbul 1996. 
YİTİK, Ali İhsan, Hint Dinleri, İzmir 2005. 
YURTAYDIN, Hüseyin G.- Mehmet Dağ, Dinler Tarihi, Ankara 1978. 
ZEN BUDİZM  D. T. Suzuki’den Seçme Yazılar, Çev. İlhan Güngören, 
İstanbul 1979. 
ZITELMANN, Arnulf, Dünya Dinleri, Çev. Nafer Ermiş, İstanbul 2003.