T. C. Sakarya üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
Yüklə 1,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
gelen birçok alışkanlıklar, kolaylıkla din gereğiymiş gibi bir nitelik kazanırlar.” demektedir (Berkes,2004: 20). Lale Devri ‘nde batıya gönderilen elçiler aracılığıyla Avrupa uygarlığını tanımaya başlayan Osmanlı Devlet adamlarında oluşan batı hayranlığı, taklitçiliği doğurmuş ve bu dönemde Fransız mimarisi örnek alınarak saraylar yaptırılmıştır. Saray bahçelerinde, yazları lale eğlenceleri, kışları helva sohbetleri düzenleyen devlet adamları halkla yabancılaşmıştır. Diğer taraftan kahvenin serbest bırakılmasıyla İstanbul kahvehanelerinde de devlet meseleleri tartışılır olmuştur. Artık siyasal bir güç haline gelen yeniçeriler de kahvehanelerde halkla kaynaşarak Lale Devri’nin sonunu getiren ayaklanmanın alt yapısını oluşturmuştur. Sadrazamın kellesine, padişahın saltanatına mal olan ayaklanma sonunda isyancıların döneme ait sarayları, lale bahçelerini ve köşkleri yıkarken, dönemin önemli yeniliklerinden matbaaya, tulumbacılık örgütüne, kâğıt ve kumaş fabrikalarına dokunmaması halkın yeniliklere karşı tutumu açısından son derece önemlidir. Tarihçi Cevdet Paşa, yıllar sonra yenileşme hareketlerinin başlangıç aşamasındaki yanlışlıkları şu şekilde açıklamıştır ; “Yeni bir uygarlık yoluna gidilmek, fikirleri doğmuştu. Lakin yapının temeline bakılmayarak, tavanın süslenmesine özenildi. Avrupa’da başlayan fenlerin ve sanatların yayılmasına çalışmak gerekirken, uygarlık nehirlerinin getirdiği çerçöpe, israfa ve sefalete aldanıldı. Halk yüksek tabakanın bu gidişinden nefret ederek her türlü yenilikten ürkmeye, yeni yöntemlerle yapılan her şeyi kötü görmeye başladı”(Berkes, 2004: 133). Lale Devri’nden III. Selim dönemine kadar geçen süre içerisinde yenilik hareketlerinin görüldüğü yegâne saha askeri konular olmuştur. Yapılan yenilikler çoğunlukla tekniğe yöneliktir. Yani ordunun ocak sistemi korunarak sadece top, tüfek ve gemi gibi kullanılan araçlar modernleştirilmiştir. Rusya’da yapılan reformların da etkisiyle girişilen askeri ıslahatlarda yabancı uzmanlara da görevler verilmiş, ancak istenilen sonuca ulaşılamamıştır. Fransız asıllı Humbaracı Ahmet Paşa, Hendesehane’nin açılması ve Humbaracı ocağının ıslahı başta olmak üzere bazı faydalı yenilikler yapmış, fakat daha çok Fransa lehine casusluk faaliyetlerinde bulunmuştur. 233 Osmanlı modernleşmesinin geleneksel yöntemlere dönmek ya da batıya yönelmek konusundaki tereddütleri 18. yüzyılın sonuna doğru kaybolmuş ve yenilik hareketlerinin merkezine Fransa koyulmuştur. Başlangıçta dolaylı yollardan ortaya çıkan Fransız etkisi, Humbaracı Ahmet Paşa ve Baron de Tott ‘un Osmanlı hizmetinde bulunmasıyla dolaylı olmaktan çıkmış, III. Mustafa döneminde resmi bir hal almıştır. I. Abdülhamit döneminde sadrazam Halil Hamit Paşa tarafından getirtilen Fransız Subaylarıyla bu süreç devam etmiş, 1788 yılında Rusya ve Fransa’nın yakınlaşmasıyla kesintiye uğramış, III. Selim döneminde tekrar resmiyet kazanmıştır. Sultan III. Selim yaptığı ıslahatlarda Fransa’yı referans olarak almış ve Fransa’dan askeri uzmanlar getirtmiştir. Hatta yeni kurulan Nizam-ı Cedit ocağının askerlerine bile Fransız askeri üniformalarına benzeyen üniformalar giydirilmiştir. Ancak Fransa’nın amacının Osmanlı Devleti’ni güçlendirmek olmadığı bir süre sonra ortaya çıkmıştır. Önceleri Rus tehdidi ve Ortadoğu ‘da ki İngiliz çıkarlarına karşı Osmanlı Devletinin toprak bütünlüğünü savunurken, sonradan politika değiştirmiş ve Osmanlı Devletinin parçalanması için girişimlerde bulunmuştur. Fransa bir taraftan sözde Nizam-ı Cedit yenilikleri için Osmanlı Devletine yardım ederken, diğer taraftan Mısır’ı işgal etmeye kalkmıştır. Osmanlı hizmetine gönderdiği subaylar ve elçilerin hemen hepsi Türk düşmanıdır ve Fransa’nın çıkarları için çalışmıştır. Bu durum 18. yüzyıl yenilik girişimlerinin yüzeysel kalmasına, taraftar bulamamasına ve nihayet başarısız olmasına yol açan en önemli nedenlerden birisidir. Bu nedenle, Sultan II. Mahmut döneminde girişilen askeri yenilik hareketlerinde yabancı uzman temin edebilmek için Fransa’ya değil, Almanya’ya müracaat edilmiştir. Bu dönemde yapılan yenilik hareketleri reformların karakteri anlamında kendisinden önceki yenileşme çalışmalarından ayrılmakta ve batılılaşma çabalarında yeni bir çığırın başlangıcını teşkil etmektedir. Mümtaz Turhan tarafından “Mecburi Kültür Değişmeleri Dönemi” olarak nitelendirilen bu dönemde, Osmanlı devlet adamları artık garp medeniyetinin üstünlüğünü kabul etmiş ve ona teslim olmuştur. İlk defa olarak bu devirde, Avrupa’nın yaşam tarzından kılık kıyafetine, devlet kurumlarından protokol kurallarına kadar her şeyi taklit edilerek yenilikler yapılmıştır. Dönemin devlet adamlarından Halil Paşa “Devleti Aliyyenin yaşaması için Garbı taklitten başka çaresi olmadığını” açıkça söylemiştir (Turhan, 1988:164). 234 Bu dönemde, devletin diğer kurumları gibi bozularak zaman içinde devlet kulu olmaktan çıkıp siyasal bir güç haline gelen Yeniçeri Ocağının kaldırılması, sadece askeri bir yenilik değil, diğer yeniliklerin yapılmasının da zeminini hazırlayan köklü bir reform niteliğindedir. Ayrıca dönemin en önemli yeniliklerinden olan Harp Okulunun ve Tıbbiyenin kurulması da yalnızca dönemin değil bütün Osmanlı modernleşme tarihinin en önemli olayı olarak görülmektedir. Berkes Harp Okulunun kuruluşu için “bundan sonraki dönemin belli başlı olayları, bu kurumun eğitiminin askeri ve düşünsel etkileri; bu müessesenin siyasal gücü elinde tutanlara karşı tutumu; mezunlarının askeri, siyasal ve kültürel hayatta aldıkları yerler göz önünde tutulmadan anlaşılamaz” demektedir (Berkes,2004:194). Gerçekten de 19. yüzyılda yapılan yeniliklerde Avrupa’ya eğitime gönderilen Harbiye ve Tıbbiyeli gençler modernleşmenin itici gücünü oluşturmuş ve batılı müesseselerin burada kurulmasına öncülük etmişlerdir. Ancak gerek Mühendishanelerde, gerek Tıbbiye’de, gerekse Mekteb-i Harbiye’de yapılan bütün iyi niyetli çalışmalara rağmen istenilen seviyede bir eğitim elde edilemediğinden, devamlı ıslahat yapma yoluna gidildiği görülmektedir. Bu da yeni müesseselerin sağlam temeller üzerine kurulmadığını Avrupa ile aradaki farkı hızlı bir şekilde kapatma arzusu ile yanıp tutuşan Osmanlı yöneticilerinin alt yapısı bulunmamasına rağmen bu yola gittiğini göstermektedir. Ayrıca Osmanlı’nın Batı bilimine bakış açısının sadece askeri konularda değil, tıp, astronomi ve idare gibi konularda da aynı yaklaşımla aceleci ve ihtiyaçla sınırlı olduğunu söyleyebiliriz (İhsanoğlu,1996:244). Bu bağlamda “Batı biliminin bir bütün olarak ele alınmaması ve araştırmaya dayalı bir bilim anlayışı ve zihniyetini oluşturma yönüne gidilmemesi gibi temel bir eksikliğin olmasından dolayı, bu teşebbüsler, Osmanlı’dan bir süre önce veya sonra Batı bilimini aktarmaya teşebbüs eden Rusya ve Japonya gibi bazı devletlerde ulaşılan başarılı noktaya gelememiştir” (İhsanoğlu,1996:248). Aslında 19. yüzyıl yenilik hareketlerinin en önemli özelliği doğrudan Avrupa devletleri tarafından yönlendirilmiş olmasıdır. Tanzimat öncesi ortaya çıkan batılılaşma hareketleri Avrupa devletlerinin doğrudan etkisi dışında gelişmişken (Dolaylı etki söz konusudur.), Tanzimatla birlikte yabancı devletlerin yeniliklerle ilgili düşüncelerini 235 Yüklə 1,36 Mb. Dostları ilə paylaş:
|