Tarbiyaviy ishlar

О ‘quvchini jam oa orqali tarbiyalash.
Ilg‘or о ‘qituvchilar 
tajribasining k o ‘rsatishicha, 
o"quvchilar ahil jam oa b o ‘lib 
uyushgandagina tarbiya ishlarida faol o ‘quvchilarga tayanish, 
o ‘quvchilarni turli ishlarni birgalikda bajarishga odatlantirib. 
ularga jamoatchilik ruhini singdirib borish mumkin.
Tarbiya jarayoni o ‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoniga o ‘tganda 
yuksak darajaga erishiladi. Ayrim o ‘quvchilar va umuman jam oa 
o ‘z faoliyatini mustaqil rejalashtiradi, o ‘ziga va bir-biriga talablar 
qo‘yadi va o ‘z-o‘zini nazorat qiladi.
Sinf rahbari va o ‘quvchilar jam oasi o kz niyatlari va ishlarida 
birgadirlar. Jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan 
barcha ishlar juda qiziqarli b o iib , bu ish sinf rahbarining asosiy 
ishi 
boTib 
hisoblanadi. 
Jamoaning 
rivojlanish 
darajasini 
aniqlashning eng ishonchli usuli - o'quvchilarni ular bilan darsda, 
darsdan tashqarida, maktabda, maktabdan tashqarida o'zaro faol
152

---

hamkorlik qilish darajasida kuzatishdan iboratdir.
Tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish.
0 ‘qitnvchi jamoaning kuchli va zaif tamoyillarini aniqlash 
uchun pedagogik vaziyatlar vujudga keltirishni qo ‘llaydi. Lekin 
bunda shuni esda tutish kerakki, o"quvchi kamchiliklarini hamtna 
oi'tasida yorqin namoyish qilish uni m a’naviy halok etishi, qalbini 
jarohatlashi mumkin. Shunday vaziyatlami vujudga keltirish 
kerakki, ular salbiy tomonlarni emas, har bir bolada odatdagi 
sharoitda boshqalardan yashiringan ijobiy tomonlarini ham ochib 
bersin. Sinf rahbari jamoa rivojlanishining aniqlangan darajasiga 
qarab tarbiya usullarini tanlaydi. Bunda 
о ‘quvchilanting yosh
xususiyatlarini hisobga olish
 
qo‘shimcha shart hisoblanadi. Bu 
haqda gapirmasa ham boMardi, chunki bu shart pedagogik 
tamoyillardan biridir. Shu bilan birga ishni endi boshlagan 
o ‘qituvchi, ayniqsa sinf rahbari tarbiya usullarini emas, balki 
shakllarini tanlashda o ‘z tarbiyalanuvchilari yoshini hisobga olishi 
muhimdir. Bunda bir xil usullar, talablar, topshiriqlar va hokazolar 
turlicha izohlanadi. T a’lim jarayonida jam oa munosabatlarini 
rivojlantirish istiqbollari sinf rahbarining katta e ’tibor berishini 
talab etadi.
Jamoa faoliyatida ko ‘proq muomala qilishga boMgan ehtiyoj 
yotadi. Darslarda bu ehtiyoj kam qondiriladi. Agar darsdagi 
muomalaga bo‘lgan ehtiyoj to ‘g ‘ri tushunilsa, uning negizida 
о ‘quvch darning o uzaro yordami, darslarga birgalikda foydali 
tayyorgarlik k o ‘rish, qiziqishlar bo “ yicha mashg4ilotlar tashkil 
etiladi. T a’lini jarayonidagi jainoatchilik tuyg‘usi ana shu, y a’ni 
birgalikdagi mehnat bolalarda katta qoniqish hosil qilish, ijobiy 
kechinmadan boshlanadi. Shu tariqa o ‘zaro yordam tashkil etish 
sinfdagi jamoa munosabatlarini shakllantirishning y o ‘llaridan 
biridir. 0 ‘qituvchi yana o ‘quvchilaming yosh xususiyatlarini, sinf 
jamoasining xususiyatlarini, uning shakllanganlik darajasini 
hisobga oladi, 
o ‘sha talablarida jam oa 
fikrining q o llab - 
quvvatlanishiga tayanadi.
Jamoa rivojlanishining har qanday darajasida sinf rahbari 
muayyan usullardan foydalanib, jamoatchilik fikrini shakllantirish
153

---

to ‘g wrisida maxsus g ‘am xo‘rlik qiladi. O 'quvchilar jamoasini 
shakllantirish jarayonini past darajadan yuqori darajaga boradigan 
vaqt davomidagi harakat, ijtimoiy talablar avval shaxsan sinf 
rahbaridan, o ‘qituvchidan faqat yakka bolalar, keyinchalik 
ko‘pchilik bolalar idrok etadigan va nihoyat, barcha uchun va har 
bir bola uchun hayot qonuni bo'lib qoladigan tarzda jo 'n tushunib 
bo ‘lmaydi. 
Hatto 
uyushgan 
jam oada 
ham 
jamoatchilik 
xususiyatlari zaif rivojlangan ayrim o ‘quvchilar bo ‘ladi. Sinf 
rahbari jam oa va har bir alohida o bquvchining tarbiyasi uchun 
m a ’suldir. Shuning uchun uning jam oa tarzidagi va yakka 
tartibdagi shakllarini qo'shib olib borishi tarbiyaviy ishdagi o ‘ziga 
xos xususiyatlaridan biridir. Jamoaning shaxsga nisbatan yuksak 
talabchanligi kuzatiladi.
Maktablar tajribasida faoliyat odatda ommaviy, jam oa, guruh 
va individulal shakllarda tashkil etiladn. Faoliyatni tashkil 
etishning ommaviy shakllari ham (ya'ni ularda o ‘quvchilarning 
muayyan guruhlari ishtirok etadi) o ‘z mohiyatiga k o i'a uni amalga 
oshirish jarayonida faoliyat maqsadga (masalan, m a’ruza, konsert 
va hokazo) erishish uchun qatnashchilariing o ‘zaro muomalasini 
nazarda tutmaydi. Biroq, bundan oldingi holda b o lg a n i kabi, bu 
shakllarda bevosita tengdoshlar bilan birgalikda qatnashish ba'zi 
hollarda ulaming faoliyatidagi ishtirokini faollashtiradi, boshqa 
hollarda aksincha b o ‘ladi. Bu ko'p jihatdan o ‘quvchilarning 
faoliyat mazmuniga munosabatiga (ijobiy, passiv yoki salbiy) 
b o g iiq bo"ladi.
Faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning maqsadiga 
erishish uchun o'quvchilarning o'zaro muomalaga kirishishlarini 
nazarda tutuvchi faoliyat shakllari jamoa shakllari deyiladi, bu 
muomala jarayonida o ‘quvchilar o ‘rtasida jam oa aloqalari vujudga 
keladi. Bu shakllar obyektiv jihatdan o ‘zida muomala uchun 
muayyan shart-sharoitlarga ega boMadi. Ular o^quvchilarga ishni 
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun vazifalarni o ‘zaro taqsimlab 
chiqish imkonini beradi, qatnashchilar o'rtasida aloqa ta ’sirining 
paydo bo ‘lishiga olib keladi.
Misol tariqasida o ‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil
154

---

etishning jamoa shakllaridan biri - bilimlarning ijtimoiy ko‘rigini 
qarab chiqamiz. U biror fan bo ‘yicha oikaziladi. Unda ikkita 
parallel sinf yoki bir sinfdan ikkita komanda ishtirok etishi 
mumkin. K o‘rikning dasturi ishlaming har xil turlaridan (yozma, 
og‘zaki, grafik, masalalar echish, topshiriqlarni bajarish va shu 
kabilar) tashkil topadi, ularni bajarish umuman olganda 40-60 
daqiqadan oshmaydi. K o 'n k oxirida hay’at a ’zolari har bir 
qatnashchiga va umuman komandadagi o ita c h a bahoni e io n
qiladi. Bu oi'inda bilish faoliyati bilan b o g iiq b o ig an muomala 
koi'ikka hozirlik ко" ri sh vaqtidayoq boshlanadi va uni o ‘tkazish 
jarayonida juda samarali davom etadi. Bunga sabab shuki, 
koi'ikka doir dastlabki topshiriqlar jam oadan tayyorgarlik rejasini 
muhokama etishni, vazifalarni taqsimlashni yoki gumh b o iib
ishlashni talab qiladi. K o iik jarayonida muomala uning hamma 
qatnashchilari o'rtasida sodir b o ia d i, chunki ulardan har biri 
muayyan 
vazifaga 
ega 
b o iib , 
o ‘z 
harakatlarini 
boshqa 
qatnashchilar bilan muvofiqlashtirgandagina vazifani muvaf- 
faqiyatli bajarishi mumkin.
Guruhiy ish jarayonida o wquvchilarning muomalasi juda 
samarali b o iad i. Bunga sabab shuki, birinchidan, guruh muayyan 
topshiriq oladi, y a’ni o'ziga xos y o i- y o ‘riq oladi. U gumh a ’zolari 
uchun maqbul b o ig an maqsadlarni m a iu m qiladi, lekin bungacha 
bu maqsadlarni uning o ‘zi ilgari surmagan b o iad i. Y o i-y o ‘riq 
muammo, masala, topishmoqni o ‘z ichiga oladi. Bu hoi jam oa 
a ’zolanda taxminiy-tadqiqodchilik javobini va ish maqsadiga 
intilishni vujudga keltiradi. Jamoadagi muomala munozara tusiga 
ega b o iad i, bu hoi qatnashchilardan ilgari surilgan qoidalarni 
isbotlashni talab qiladi, jam oaga muammoni to‘g ‘ri hal etishga 
intilishga, tezda javob qilish, bir-birini tuzatish va to id irish
imkonini beradi.
Jamoa 
yetarli 
darajada 
obro‘ 
qozongan, jamoatchilik 
yo'nalishiga ega b o ig a n guruhga muayyan bir tadbimi tayyorlash 
va oikazishga boshchilik qilishni topshirsa b o ia d i. Qandaydir 
o ‘ziga xos qiziqishlari bor guruhga butun jam oa uchun bu 
qiziqishlarga 
mos 
keladigan 
ishning 
tashabbuskori 
va
155

---

tashkilotchisi bo ‘lish taklif etiladi va hokazo.