Təbiət 2009 Təbiətşünaslığın tədrisinin əhəmiyyəti

Təbiət

2009

Mexaniki iş, mexaniki enerji, vahidlər. Potensial və kinetik enerji. Bir növ enerjinin ikinciyə keçməsi, 

enerjinin çevrilməsi. Daxili enerji. Enerjinin daimilik qanunu. 

Güc, güc vahidi. F.İ.Ə. 

Mexaniki, işıq, istilik, elektrik enerjiləri.

İşığın və istiliyn təbii və süni mənbələri.

Mexaniki rəqslər, rəqslərin müddəti və tezliyi, amplituda, rezonans.

Eninə və uzununa dalğalar. Əks-səda, difraksiya, interferensiya, polyarizasiya.

Səs, səs mənbələri. Səsin yaranması, yayılması və dərk edilməsi, əks-səda.

Dopler effekti.

İstilik hadisələri.   İstilikvermə və istilikkeçirmə.

Maddələrin istidən genişlənməsi, suyun anomaliyası. 

İstilik miqdarı. Xüsusi istilik tutumu. Ərimə-bərkimə.

Buxarlanma-kondensasiya,  qaynama,  qaynama  temperaturu.  Doymuş  buxar.  Xüsusi  ərimə  və 

buxarlanma  istiliyi.  Ərimə  və  buxarlanma  üçün  lazımi  istilik  miqdarı. Yanma  istiliyi,  istilik 

mühərrikləri (daxili yanma, turbin).

İşıq şüalarının yayılması, sınması, əksi, qayıtması, dispersiya. 

Qabarıq və çökük linzalar. Nazik, qabarıq və çökük güzgülər. Müxtəlif optik sistemlər.

Kimyəvi reaksiyanın istilik effekti, ekzotik və endotermik reaksiyalar

Kimyəvi reaksiyanın sürəti və ona təsir göstərən amillər

Katalit və katalizator. Fermentlər.

Elektrolit dissosiasiya, elektrolitlər və qeyri-elektrolitlər

Qələvilər, turşular və duzların elektrolit dissosiasiyası

 Elektrolit dissosiasiyanın dərəcəsi, zəif, orta və güclü elektrolitlər; ion bərarəbrlikləri.

Elementlərin dövri sistemində metalların vəziyyəti

Metal zənciri; metalların aktivlik cərgəsi, metalın kristal strukturu

Metalın fiziki və kimyəvi xassələri

Ərintilər, onların tərkibi, xassələri və onlardan istifadə

Qeyri-metallar və onların birləşmələrinin fiziki və kimyəvi xassələri, istifadəsi.

Üzvi birləşmələr sinfi, onların üzvlərinin quruluşu, xassələri və istifadəsi. Üzvi birləşmə sinifləri 

arasında əlaqə

Təbii və sintez üzvi birləşmələri

Polimerlər və onların monomerləri.

Təb.E. IX.  - 8

---

Təbiət

2009

X sinif

Biologiya

İlin sonunda əldə edilən nəticələr

İstiqamət: canlı aləm

Biol X. 1.  

Şagird  irsi  informasiyanın  saxlanılma,  verilmə,  realizasiya 

mexanizmlərini təhlil edir.

Biol. X. 2.  

Şagird genetikada toplanan biliyin əhəmiyyətini dəyərləndirir, onun 

istifadə perspektivlərini müzakirə edir.

İlin sonunda əldə ediləcək nəticələr və onların indikatorları

Biol. X. 1.  Şagird irsi informasiyanın saxlanılma, verilmə, realizasiya    

 

   mexanizmlərini təhlil edir.

Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird:

Matrisa sintezi reaksiyalarının nümayişetdirici modellərini yaradır və ya onlardan istifadə 

•

edir. Onların vasitəsilə həmin reaksiyaların aparılmasının mərhələlərini və əsas prinsiplərini 

izah edir.

 Genetik məsələləri həll etdikdə göstəricilərin analizi, statistika və ehtimal nəzəriyyəsinin 

•

elementlərindən istifadə edir.

Tədqiqatın mərhələlərini təsvir edir və izah edir, hansıların əsasında alimlər irsiyyət üçün 

•

qanunauyğunluqları kəşf ediblər.

Alimlərin (məs., 

•

Qreqor Mendel, Tomas Morqan, Rozalin Franklin, Ceyms Uotson və Frensis 

Krik) araşdırmalarının nəticələrini, genetikanın inkişafında onların əhəmiyyətini  təsvir edir 

və qiymətləndirir.

İnformasiya əldə edir və  eyni məsələ ətrafında (məs., 

•

Mendels və sitoloji icmal) müxtəlif 

dövrün alimlərinin nəzərlərini təhlil edir və informasiya əldə edir.

Biol. X. 2. Şagird genetikada toplanan biliyin əhəmiyyətini dəyərləndirir, onun  

 

   istifadə perspektivlərini müzakirə edir.

 

Nəticə əldə edilmişdir, əgər şagird:

Genetik,  modifikasiyalı  orqanizmlərin  (məs., 

•

bakteriyalar,  bitkilər,  heyvanlar)  alınma 

sxemlərini hazırlayır və prosedurun mərhələlərini təsvir edir.

 Genetik testin tibbi məqsədlə istifadəsinin əhəmiyyətini qiymətləndirir. Həmin metodun 

•

Təb.E. X.  - 1

---

Təbiət

2009

istifadəsinin etik tərəflərini müzakirə edir.

Məhkəmə ekspertizası tərəfindən genetik testin istifadə imkanları haqqında informasiya əldə 

•

edir. Konkret misallar göstərir və onları təhlilin mərhələləri ilə (məqsəd, prosedur, nəticələrin 

icmalı, yekin nəticə) uyğunluğu nəzəri-nöqtədən müzakirə edir. 

Genoterapiya metodları və imkanları haqqında informasiyanı analiz edir və alimlərin həmin 

•

sahədə inkişaf perspektivlərini müzakirə edir.

 Embrion hüceyrələrinin istifadə imkanlarını təsvir edir və həmin məsələnin etik tərəfini 

•

müzakirə edir.

Dünyanın başqa-başqa ölkələrində genmodifikasiyalı orqanizmlərlə əlaqədar tənzimedici 

•

tədbirlərin icmalını layihə şəklində təqdim edir (məs., qida məhsullarının etiketləşdirilməsi. 

Canlı genmodifikasiyalı orqanizmlərin yetişdirilmə şərtləri və sairə). Gürcüstanda mövcud 

vəziyyəti müqayisə edir. 

Gen mühəndisliyi nailiyyətlərinin istifadəsinin müsbət və mənfi tərəflərini müzakirə edir. 

•

Bu məsələyə olan yanaşmalarını formalaşdırır.

Proqramın məzmunu

Nəticələrin əldə edilməsi verilən məzmunun əsasında mümkündür 

İrsiyyətin molekulyar əsası.

Matrisa tipli reaksiyalar – replikasiya, translyasiya, transkirpsiya. Genetik kod.

Genlər və onların canlı orqanizmlər üçün əhəmiyyəti. 

Genlər, irsi vahidlər kimi.

Gen aktivlərinin requlyasiyası.

Genlərin sərbəst hərəkəti. Dominant və resessiv gen. Çarpazlaşma. Genlərin çoxalma hərəkəti.

Generik dəyişkənlik. Onun səbəbləri: mutasiyalar, rekombinasiyalar.

Genetikada təsadüfi və qanunauyğun hallar.

Əlamətələrə təsir göstərən amillər – genotip və mühit şərtləri.

Genetikanın inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan alimlər. Eksperimentlər və göstəricilərin icmalı. 

Onların kəşflərinin əhəmiyyəti.

Müasir genetik texnologiyalar və onların əhəmiyyətləri.

Gen mühəndisliyi (plazmidlər, restriktazlar, vektorlar).

Gen mühəndisliyi ilə əlaqədar biotexnologiyalar.

Genetik test.

Məhkəmə ekspertizasının təcrübəsində genetikanın rolu.

Gen müayinəsinin perspektivləri və əhəmiyyəti insan sağlamlığı üçün.

  Sütun hüceyrələri, onların istifadə imkanları.

Genofond və onların yaranma zərurəti.

Genmodifikasiyalı orqanizmlər və bioloji təhlükəsizlik. 

Bioloji etika.

Təb.E. X.  - 2

---