Təranə RƏHİMLİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
198 bir mərhələyə – bilavasitə M.F.Axundovun xidmətləri ilə bağlı olan tənqidi realizm mərhələsinə yüksəlmişdir. Azərbaycan realizm nəzəriyyəsində ikinci konsep-siyanın tərəfdarları realizmin yaranmasını bəzən M.P.Vaqi-fin, bəzən də M.F.Axundovun adı ilə bağlayırdılar. Qeyd etmək lazımdır ki, milli ədəbiyyatda realizmin ilk nəzə-riyyəçilərindən olan M.F.Axundovun özü də realizmin M.P.Vaqifdən başlanması fikrinin tərəfdarı olmuşdur. F.Köçərli, S.Hüseyn də realizmin doğuluşunu M.P.Vaqif yaradıcılığında görürdülər. F.Köçərli milli ədəbiyyatda realizmin sonrakı inkişafını Q.Zakir və M.F.Axundovun adları ilə bağlayır, onların hər ikisini «yeni ədəbi cərə-yana» mənsub yazıçılar hesab edirdi. Onun realizm nəzəriyyəsində M.F.Axundov realizminin təhlili xüsusilə geniş yer tutur. Y.V.Çəmənzəminli də realizmin Vaqifdən başlandığını, Zakir yaradıcılığında inkişaf etdirildiyini, Axundov əsərlərində yüksək təşəkkül tapdığını göstərirdi. K.Talıbzadə əsərlərində milli realizmin tədqiqinin əsas istiqamətlərini göstərir, irəli sürülən müxtəlif konsepsiyalara münasibətini bildirirdi. Realizm ədəbi metodu ətrafında gedən mübahisələr, bir-birinə zidd konsepsiyalar haqqında tədqiqatçının fikirləri, onun realizmin əhatə etdiyi prob-lemlərin bəsitləşdirilməsi və təhlilində subyektivizmə, iba-rəçiliyə, süni effektlərə yol verilməsi hallarını ciddi tən-qid etdiyi məqamlar xüsusilə diqqətəlayiqdir. Tədqiqatçı ədəbi təcrübədə realizmi həyat hadisələrinin surətini çı- xarmaqdan ibarət hesab edən, bəzən də onu «sadəcə həyatın əks-sədası» kimi izah edən müəlliflərə etirazını bildirir, realizm 199 anlayışı haqqında yanlış təfərrüatlara qarşı tutarlı dəlillərlə çıxış edirdi. Realizmin milli ədəbiyyat tariximizdə mövqeyi məsə- ləsinə gəldikdə isə tədqiqatçı realizmin bir yaradıcılıq metodu kimi təşəkkülünü müəyyən tarixi dövrün məhsulu hesab edən, onu konkret ideya-estetik komponentlərə malik bədii yaradıcılıq üsulu kimi qiymətləndirən konsepsiyanı elmi cəhətdən daha dürüst sayır. K.Talıbzadə təhlilində nəzəri fikrin realizmə geniş marağını insanın getdikcə mürəkkəbləşən həyatı dərk etmək cəhdi ilə əlaqələndirir, «realizmin inkişafı insan təfəkkürünün inkişafı ilə bağlıdır» mülahizəsini irəli sürürdü. 1 Müəllif yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük nailiyyətlərinin realistik meyli bədii ədəbiyyatda möhkəmlədən M.P.Vaqif, realizmi ədəbi mək-təb səviyyəsinə yüksəldən M.F.Axundov, onu öz üsyankar satirası ilə ən uca zirvəyə qaldıran M.Ə.Sabir kimi klassik sənətkarların adı ilə, bilavasitə xidmətləri ilə bağlı olduğunu nəzərə çatdırırdı. Bununla da, realizmi bədii təfəkkürün xüsusi hadisəsi səviyyəsində dəyərəndirir, onu bir növ bəsitləşdirən, realizmin mahiyyətini izah edərkən yanlış təfərrüatlara yol verən müəlliflərə etirazını bildirirdi. Təd-qiqatçının fikrincə, bu ədəbi cərəyanı, onun imkanla-rının əhəmiyyətini düzgün dərk etmək üçün insan təfək-küründə yaranan və inkişaf edən prosesləri diqqətlə öyrənmək zəruridir. K.Talıbzadə göstərir ki, dünya ədə- biyyatında olduğu kimi milli ədəbiyyatımızda da bu ədəbi metod öz sözünü demiş, qüdrətini əsrlərlə nümayiş etdirmişdir. 1 Талыбзадə K. Əдəби ирs вə вариsлəр, Баkы, Азəрnəшр, 1974, s.19. 200 Müəllif xüsusilə XVIII-XIX və XX əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin son dərəcə qüvvət-lənərək genişləndiyini və şaxələndiyini, böyük sənət nümu-nələri meydana qoyan əsas xəttə, ana xəttə çevrildiyini vurğulayır. Tədqiqatçı realizm problemini tarixilik nöqteyi-nəzərindən şərh edərək Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir mərhələ olan çağdaş realizmin özünəqədərki sənətin qabaqcıl keyfiyyətlərini mənimsəməklə inkişaf etdiyini, zəngin tarixi təcrübə üzərində yüksəldiyini əsaslandırır. K.Talıbzadə belə hesab edir ki, çağdaş realizm köhnə ilə yeninin sintezindən yaranan bir metod olub müasir cəmiyyətin ziddiyyətlərini, onun inkişaf qanunauyğunluq-larını daha dərindən qavramaq, müasir insanı hərtərəfli, bütün mürəkkəbliyi ilə təsvir etmək kimi geniş yaradıcılıq imkanlarına malikdir. Müəllifin fikrincə, milli ədəbiyyatda realizmin M.F.Axundovdan başladığını zənn etmək, «ona qədərki realist meylləri qiymətləndirməmək milli realizmin mərhələlərini kasıblaşdırır, tarixi inkişafın, ədəbi həyatın həqiqi mənzərəsini yaratmağa imkan vermir.» 1 Tədqiqatçı realizmin XIX-XX əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında zamanın tələblərinə daha çevik yanaşan, ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi həyatındakı yenilikləri, dövrün mürəkkəbliyini, ziddiyyətlərini, aparıcı məfkurəvi meyllərini daha tez və daha dərindən qavramağa qadir bir metod kimi özünü doğrulda bildiyini göstərir. O, son dövr realizmini özünəqədərki realizmin, eləcə də klassik sənətin mütərəqqi keyfiyyətlərini mənimsəyib inkişaf etdi-rən bir 1 Талыбзадə K. Seçилmиш əsəрлəри, иkи жилддə, ж.2, 1994, s.161. 201 yaradıcılıq metodu kimi, realizmin daha yüksək bir mərhələsi kimi səciyyələndirir. K.Talıbzadə təhlilində belə bir qənaətə gəlir ki, «milli ədəbiyyatımızda realizm cəmiy-yətimizi əks etdirən bir metod kimi təşəkkül tapır, yeni insan konsepsiyasını irəli sürür, realizmin ideya-estetik imkanlarını genişləndirir, yeni bədii formaların əmələ gəlməsi zərurəti yaradır.» 1 Tənqidi realizm ənənələrinin daha da inkişaf etdirilməsi uğrunda mübarizə aparmağı ədəbiyyatşünaslığın ən mühüm, ümdə vəzifəsi hesab edən tədqiqatçı elmi metodologiyaya əsaslanaraq ədəbiyyatı yük-sək təşəkkül tapmış insan konsepsiyasına xidmət üçün səfərbər etməyin vacibliyini nəzərə çatdırır. K.Talıbzadə bir tənqidçi kimi də müasir ədəbi prosesə ardıcıl olaraq müraciət etmiş, bir sıra məqalələrində çağdaş ədəbiyyatımızın mənzərəsini dolğun şəkildə işıqlandıra bil- mişdir. Müasir ədəbiyyata dair bu icmal məqalələrində tədqiqatçı çox geniş məsələlərə toxunur, araşdırdığı prob- lemin, yaxud mövzunun işlənməsi sahəsində ədəbiyya-tımızın ənənəsini, qazandığı nailiyyətləri müəyyənləşdirir, onların işığında son illərin ədəbi təcrübəsinə nəzər salır, müvəffəqiyyətləri və çatışmazlıqları göstərir. Onun S.Rəhi- movun «Mehman» povesti, M.Hüseynin «Səhər», I.Əfən- diyevin «Sarıköynəklə Valehin nağılı» romanları, M.S.Or- dubadinin «Bədbəxt milyonçu» povesti, Anarın «Sizi deyib gəlmişəm» pyesi, I.Ismayılzadənin «1937» poeması kimi qiymətli bədii nümunələrin təhlilinə həsr etdiyi məqalələri bu 1 Талыбзадə K. Seçилmиш əsəрлəри, иkи жилддə, ж.2, 1994, s.154. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|