Təşkilatlarına Dővlət Dəstəyi Şurası tərəfindən maliyyələşdirilən Gənc yazarlara
Yüklə 3,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
siyasi məqamlarını obrazlı dillə bədii şəkildə ifadə etmək özü belə vətənə xidmətin bir parçası idi. “İs- mayıl Şıxlının bədii yaradıcılığı haqqında monoqrafi- yalar, çoxlu məqalələr yazılmışdır. Lakin bununla yanaşı Azərbaycan Sovet Ədəbiyyatının bir çox nü- mayəndələri kimi İsmayıl Şıxlının yaradıcılığı da döv- lətimizin yeni siyasi mərhələsində yeni baxışlarla araş- dırılmalıdır. İsmayıl Şıxlının xatirəsini yad edərkən mən həmin fikrimi açmaq istərdim. Ona görə ki, İsmayıl Şıxlı həm bədii yaradıcılığında, həm ictimai fəaliyyətində, həm də vətəndaşlıq duyğularında onun orijinal yaradıcılığı Sovet ideologiyasına zidd şəkildə inkişaf edirdi”(Ədəbiyyat qəzeti. 18.10.2002. Tarixin sınağından çıxan şəxsiyyət. H.Ə.Həsənov). Artıq 50-ci illər Sovetlər ölkəsinin siyasi mühitində sakit bir abı-hava yaratmışdı. Müharibədə zəfər qa- zanmaq onun az da olsa ağrı və acılarını unut- durmuşdu. Bu dövrdə Sovet ədəbiyyatı fonunda müstəmləkə altda olan xalqların öz milli ədəbiyyatını bərpa uğrunda start verilmişdi. Bu kütləvi xarakter almasa da müəyyən əsərlərdə özünü büruzə verirdi. Bir yazıçı, ziyalı və türk övladı kimi İsmayıl Şıxlı da bu ədəbi oyanışdan geri qala bilməzdi. Müasirliklə qədim tarix arasında körpü salmaq, onu gələcək nəsillərə olduğu kimi çatdırmaq üçün yeni əsərlərə ehtiyac var idi. “Şəxsiyyəti cılızlaşdıran amillərin kökləri və səbəbləri ilə yaxından maraqlanan sənətkarlar xalqın keçmişinə müasir təfəkkür işığında ayıq gözlə yanaşmağa və qiymət verməyə can atdılar. Bu istiqamətdə aparılan axtarışlar nəticəsində yaranmış ilk uğurlu müasir tarixi roman nümunələrindən biri məhz “Dəli Kür” oldu”(Y.İsmayılov. İsmayıl Şıxlı. Həyatı, Mühiti, Sənəti) Müxtəlif tənqidçilərin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi “Dəli Kür” xarakterlər romanıdır. Əsərin ən çılğın, inad- kar obrazı Cahandar ağadır. Onun xarakteri də düşdüyü mühitə uyğun olaraq dəyişir. Biz bunu əsərdə belə görürük. İlk öncə bunun bir yazıçı fantaziyası olduğu fikri bizə hakim kəsilir. Lakin əsərdəki hadisələri izlədikcə baş verənlərin real tarixi faktlara söykəndiyini görürük. Şəhvətə aldanıb başqasının arvadını qaçırdıqdan sonra üzdə hiss olunmasa da artıq Cahandar ağaya qarşı ailədə bir ögeylik və soyuqluq baş qaldırmışdı. O, bilirdi ki, səhv iş tutub. 22 Qüruruna sığışdırıb geriyə çəkilməyi özünə ar bilən Cahandar ağa nə vaxtsa belə bir hadisənin öz ailəsinin başına gələcəyindən qorxub nahaq yerdən özünə düşmən qazandığı Allahyarı axtarmağa başlayır. Artıq o, qatilə çevrilir. Namus qatilinə. Öz arvadının, qızının yox, başqasından oğurlayıb özünə arvad elədiyi bir qadının namus qatilinə. Bəlkə də yazıçının çılpaq şə- kildə verdiyi bu fikirləri biz bir bədii sual kimi əsərin qarşısında qoysaq onda əsərin nə üçün “Dəli Kür” ad- landırılmasını yəqinləşdirərdik. “Dəli Kür” Cahandar ağanın faciəsidir. Əsərin süjet xətti, ideyası və xarak- terlər arasında bağlılıq Cahandar ağa obrazında özünü büruzə verir. Onun Mələklə olan dialoqunda bütün ailə üzvlərinə olan münasibət daha çox maraq doğurur. “-Bəs arvadın, qızın? -Az danış, onların sənə dəxli yoxdur. Bu evin sahibi mənəm, mən nə elədiyimi bilirəm. O, nə qədər hirsli olub Mələyə susmağı əmr etsə də, qəlbinin dərinliklərində haqsızlığını duyurdu”(İ. Şıxlı. Ölən dünyam kitabı.) İlk baxışdan Cahandar ağanın peşmançılığı, ailəsinə bədbəxtlik gətirməsi onu daxilən əzilən bir obraz kimi xarakterizə etməyə əsas versə də, sonrakı səhnədə onun özünə haqq verməsi və “Əşi, nə olub, eldən çıxarı bir iş tutmamışam ki? Elə dədə-babadan iki arvad saxlamaq peşəmiz deyilmi?” (“Ölən dünyam”) deməsi qeyri-adi görünür və sual meydana çıxır: “Bu peşmançılıqdır, yoxsa qürur?” Yox, Cahandar ağa dəli deyil. O, psixoloji baxımdan hazırlıqlı və hadisələrə real yanaşandır. Onun hərəkətləri, çılğınlığı, davakarlığı ona mənfi obraz kimi yanaşmağa imkan versə də əsərin sonuna yaxın Cahandar ağanın milli ideologiya, milli mənlik uğrunda mübarizə aparan bir xalq qəhrəmanına çevrildiyini görürük. Bax elə İ.Şıxlı şəxsiyyətinin və qələminin də gücü bundadır. “Dəli Kür” ün ideoloji bir əsər kimi meydana çıxması və onun oxucular tərəfindən xüsusi bir həssaslıqla qar- şılanması heç şübhəsiz ki, həmin dövrdə kolxozdan, quruculuq işindən yazmağa məcbur olan yazıçılara bir stimul verdi. “Dəli Kür” əsəri İ.Şıxlı şəxsiyyəti, mənsub olduğu nəsil və adının çəkilməsi qadağan olunan türk dünyası ilə “Böyük Sovetlər Ölkəsini” üz-üzə qoydu. Bu inkişaf edib və sonda özünü süquta aparan bir zid- diyyətli gerçəkliyin məhvinə olan inama çağırış idi. O, 23 mənəvi qələbə qazanmışdı. Yaxın dostu Mehdi Hüseyn belə onun dəliqanlılığına heyran qalmışdı. Lakin o, əsərə münasibətini İ.Şıxlıya yazdığı məktubda belə izah edirdi. “Təəssüf ki, sənə məlum olan bəzi xırda səbəblərə görə, mənim “Dəli Kür” haqqında mətbuatda yazma- ğıma imkan yoxdur. Elə həmin səbəblərə görə də öz fikrimi məktubla bildirməyi özümə borc bildim. Belə romanlara xalqımızın necə böyük ehtiyacı olduğunu sübuta ehtiyac varmı? Gün o gün olsun ki, romanı qurtarasan və mən də artıq məktubla yox, məqalə ilə(mən həmişə belə qalmayacağam ki) öz rəyimi ifadə edim.(Xatirəyə dönmüş illər) Məktubda M.Hüseyn “bəzi xırda səbəblər” deyəndə nəyi nəzərdə tutduğunu “mən həmişə bu vəziyyətdə qalmayacağam ki” fikri ilə cavablandırır. Elə bu fi- kirlərdən də aydınca görmək olar ki, “Dəli Kür” sovet ideologiyasını hədəfə almış, özündə milliliyi ehtiva edən bir ideoloji, siyasi əsərdir. Məktubdan göründüyü kimi milli hərəkat, milli oyanış nəinki xalqın içində, hətta ədəbiyyatda da öz təsir dairəsini genişləndirirdi. Azərbaycan dilli sovet ədəbiy- yatı artıq milli ruhlu, milli ideologiyaya xidmət edən bir ədəbiyyata çevrilirdi. Belə milli ədəbiyyatın formalaş- ması Azərbaycan dilinin zənginliyindən, Azərbaycan xalqının mübarizliyindən irəli gəlirdi və İ.Şıxlı bunu dərk edərək yazırdı: “Məlumdur ki, dil yazıçı qüdrətinin məhək daşıdır. Dil səciyyələri aşmaqda yazıçıya kömək edən ən yaxşı vasitədir. Dil sadəcə cümlə üzvlərinin qrammatik qayda-qanunlar əsasında düzülüşü deyil, dil - yazıçı üçün ehtirasları toqqaşdıran, surətin daxili varlığı ilə intellektual aləmi aşkara çıxaran bir vasitədir. Dil yazıçı üçün hər şeydir”(Xatirəyə dönmüş illər). “Dil insanları öz tarixi keçmişinə, adət-ənənəsinə, fol- kloruna yaxınlaşdırdıqca kökə-soya dönmək, keçmişə qayıtmaq arzusu da ədəbiyyatda qarşısı alınmaz axına çevrilirdi. Elə “Dəli Kür”ün yazılıb başa çatdığı ildə is- tedadlı sənətkar Fərman Kərimzadə “Qarlı aşırım”) ta- rixi romanını bitirdi” Y. İsmayılovun bu fikirləri bir daha onu deməyə əsas verir ki, dil artıq ideologiyanın aparıcı qüvvəsinə çevrilirdi və o artıq unutdurulmuş keçmişə dönüşün istinad nöqtəsi oldu. Fərman Kərimzadə yaradıcılığında önəmli yer tutan “Qarlı 24 Yüklə 3,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|