Tofiq Xəzər
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 210 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Çoxlarının üzərində təkid etdiyi, ifrat birtərəfliliklərdən xilas olmuş ən populyar konsepsiya - tənqiddə bədiiliyin və elmiliyin vəhdətini təsdiq edən konsepsiyadır ki, bu barədə yazımızın əvvəlində qısaca məlumat vermişdik. Lakin bu konsepsiya ilə də xüsusən iki cəhətinə görə razılaşmaq olmaz. Əvvələn, burada tənqidin bədiiliyi və elmiliyi vəhdət halında dərk olunsa da, yenə də o, spesifik idrak hadisəsi kimi yox, müvafiq şəklində gah ədəbiyyatın, gah da publisistikanın növü kimi təqdim edilir. İkincisi, "tənqid - bədiiliyin və elmiliyin sintezidir" tezisinin özündə nə isə bir mexaniki qovuşdurma, sxematizm vardır. Bu, dünyanın mənimsənilməsinin iki fərqli üsulunun, yəni gerçəkliyin obyektiv qanunlarını öyrənən elmin və varlığın obrazlı dərki olan incəsənətin hüdudları barədəki antitezanın tənqiddə birləşdirmə, calaq formasında təkrarı kimi görünür. Məsələ burasındadır ki, tənqiddə elmilik özünü www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 211 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə bilavasitə elmdə olduğu kimi, bədiilik isə bilavasitə incəsənətdə olduğu kimi təzahür etdirmir. Tənqiddə elmi mahiyyət də spesifikdir, başqa cürdür, bədiilik də. Xüsusilə tənqidin sol tərəfinə artırılan "bədii istilahı və onun daşı-dığı mahiyyət tənqiddə tamamilə özünəməxsusdur, onun məhz incəsənətdəki obrazlılığa qətiyyən aidiyyəti yoxdur. Çünki "bədii" tənqid incəsənətin bədiiliyindən törəmə deyil, onun hətta başqa şəkildə təzahürü də deyil. O, həmçinin, elmin və incəsənətin mexaniki birləşdirilməsi, qeyri-təbii hibridi, "xəlitəsi" də deyil. Halbuki onun mahiyyətini bəzən məhz elə bu şəkildə izah edirlər. - M.Boyko yazır ki, "...tənqid- elmdir" demək, burada nöqtə qoymaq olmaz. Tənqid - kompleksli hadisədir; o, mürəkkəb üzvi xəlitəyə daxil olan elementlər çoxluğundan ibarətdir". V.Kubilyus isə tənqidin "qapılarını" "müxtəlif elementlərin sintezi, canrların diffuziyası üçün açıq" hesab eləyir. Qəribədir, görəsən müəlliflər nəyin xatirinə "tənqid xurcununa" bu qədər "elementləri" doldururlar? Bu süni sintetizm kimə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 212 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə lazımdır?.. Axı, tənqid mahiyyətcə belə yığnaq xarakterli deyildir; bədiilik, elmilik və s... cəhətlər, müxtəlif elementlər birləşərək, sintez təşkil edərək "tənqid" deyilən bir şeyi quraşdırıb mövcudlaşdırmırlar. Əksinə, tənqiddə təzahür edən nə varsa (ən müxtəlif formalar, canrlar, təhlil yönləri, idraki təmayüllər...), bütün bunları elə onun öz daxili mahiyyətindən doğan xüsusiyyətlər kimi başa düşmək lazımdır, daha onları hardansa, hansı elm sahəsindənsə gəlmə xüsusiyyətlər, elementlər hesab etmək gərək deyil. Bir də, görəsən, niyə bizə elə gəlir ki, müəyyən bir idrak hadisəsi ya mütləq elm olmalıdır, ya mütləq incəsənət olmalıdır, ya da mütləq onların sintezi. Əslində, belə qəti fərqləndirmə üsulu sonsuz dərəcədə mürəkkəb olan ümumidrak hadisəsinə metafizik - imperativ yanaşmadır. Budda kanonları, "Bibliya", "Quran" yalnız dini kitabələrdirmi? Volterin nəsri, Dostoyevskinin "İdiot"undakı İppolitin və Mışkinin, "Karamazov qardaşları"nda Abid Zosimin, İvanın monoloqları yalnız bədii təfəkkürün məhsuludurmu; www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 213 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Platonun dialoqları, M.F.Axundovun "Kəma-lüddövlə məktubları", A.Kamyunun esseləri yalnız fəlsəfi əsərlərdirmi! Vaqnerin "Bethoveni ziyarət"i yalnız xatirə-oçerkdirmi?! Xüsusilə müasir ictimai-fəlsəfi şüurda axı heç bir mütləq ayrıntı nəzərə çarpmır... İndi təfəkkür prosesində "ümumelmi, inteqrativ proseslər" gedir və bu müasir idrakın "xarakterik əlaməti" (Qott, Ursul, Semenyuk) olur. Deməli, tənqidin də özünəməxsusluğunu onun yalnız elmi, yalnız bədii olmasında, yaxud yalnız elmi-bədii sintetizmdə, elementlər xəlitəsində deyil, tənqidi idrakın öz qnoseoloci tipində, real daxili qanunauyğunluqlarında axtarmaq lazımdır. Nümunə üçün Yaşar Qarayevin "Tənqidi realizm: estetik ideal və müsbət qəhrəman" məqaləsinə müraciət edək: "...Mirzə Cəlil təsvir etmək üçün kəndlinin də qeyri-adisini, qəhrəmanını, igidini yox, ən adisini, "naturalını", "novruzəlisini" seçir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017 214 E-antologiya: çağdaş ədəbi-filoloji düşüncə Zəmanənin qəhrəmanı kimi seçilən Novruzəlidə zamanın intellektual və ictimai həyatından bir iz, əsər-əlamət belə yoxdur. Məhz əsrlə Novruzəli arasındakı əlaqə və təzad baxımından Mirzə Cəlil Novruzəliyə daxili bir nəzər salır, bir həməsr, vətəndaş kimi onun varlığında sağlam, normal fəlsəfi-hüquqi mənada "şəxsiyyət" axtarır və tapmadığı bir keyfiyyətin olmadığı bir boşluğu təhlil edir... İctimai məzmunu cəhətdən bu qədər müflis Novruzəliyə ədibin marağının səbəbi də elə budur: hər bir real Novruzəlidə potensial bir müsbət qəhrəman mürgüləyir". Belə klassik tənqidi təhlildə elmi analizin harda başladığını, bədiiliyin harda qurtardığını, elmi və bədii aspektlərin necə vəhdət tapdığını, onları bir-birindən ayıran və qovuşduran nöqtələri müəyyənləşdirmək mümkündürmü?! Onları ağlın nəzəriyyə zoru ilə ayrı-ayrı anlayışlar kimi təqdim edəndə və tənqid konteks-tində birləşdirəndə, ortaya qəribə müddəalar çıxır; məsələn, V.Kubilyus "Tənqidin təbiəti ziddiyyətlidir" qərarına gəlir... Axı nə üçün?! Ona görə ki, V.Kubilyusun fikrincə, tənqid "həm elmi Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|