Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
ilə əməkdaĢlıq etmək, onun yazdığı siyasi məzmunlu məqalələrə qəzetin səhifələrində yer versəydi, o zaman yeganə mətbu tribuna olan "Əkinçi"nin bağlanması daha da sürətlənərdi. Çox güman ki, məhz bu mülahizəyə görə milli mətbuatda, ana dilində ciddi siyasi xarakterli yazılarla çıxıĢ etmək istəyən Ġsa Sultanın arzusu baĢ tutmamıĢdı. "Əkinçi"ni yaĢatmaq üçün, Həsənbəy istəməsə də bir sıra məsələlərdə güzəĢtə getməli olurdu. O, inanırdı ki, milli mətbuatın böyük missiyasını "Əkinçi"dən sonra gələn nəĢrlər yerinə yetirəcəklər. Nəyin bahasına olursa olsun, "Əkinçi"nin nümunəsini qoruyub saxlamaq lazım idi ki, millət qəzet oxumağı öyrənsin və yeni mətbuat üçün zəmin hazırlansın.
Hələlik isə vəziyyət acınacaqlı idi - nə xalq mətbuata xüsusi maraq göstərir, nə də hakim dairələr yeni, maarifçi ruhlu milli mətbuatın yaranmasına və yayılmasına imkan verirdi. Ġyirmi beĢ yaĢlı Ġsa Sultan "Zaqafqaziya müsəlmanlarının", təbii ki, ilk növbədə azərbaycanlıların əqli tələbatlarının düĢünülmüĢ Ģəkildə ödənilməsini onların gələcək iqtisadi, mədəni və mənəvi inkiĢaflarının
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Qafqazın bütün ərazisində yaĢadıqları halda, Bakıda, iki həftədə bir dəfə 500 nüsxə tirajla kiçik formatda və sərt senzura tələbləri altında çıxan "Əkinçi" qəzetinin bu tələbatı ödəməsi qeyri-mümkün idi. Həsənbəy Zərdabiyə ünvanlanmıĢ məktubla eyni günlərdə yazılmıĢ "Zaqafqaziya müsəlmanlarının intellektual tələbatı" məqaləsində Ġsa Sultan regionun müsəlman əhalisi arasında maarifin, kitab və qəzet nəĢrinin acınacaqlı vəziyyəti ilə bağlı fikirlərini bölüĢürdü. Onun məqaləsində Cənubi Qafqazda sakin olan əsas millətlər arasında kitabların və digər mətbu nəĢrlərin yayılması ilə bağlı maraqlı rəqəmlər açıqlanmıĢdı. Tədqiqatçının araĢdırmalarına görə, 1875-ci ildə regionda rus dilində 15 (ümumi tiraj 7016 nüsxə; bundan sonra tiraj mötərizə içərisində göstəriləcəkdir-V.Q.), gürcü dilində 3 (1150), erməni dilində 5 (4780), Azərbaycan türkcəsində isə vur-tut 1 (500) dövri mətbuat orqanı nəĢr edilmiĢdi. Eyni ildə rus dilində 42 (26 610), gürcü dilində 26 (46 400), erməni dilində 23 adda (29 540) kitab çap olunmuĢdu. Azərbaycan türkcəsində isə heç bir kitab iĢıq üzü görməmiĢdi. Xalqın maariflənməsində və intellektual-mədəni tələbatın ödənilməsində yaranmıĢ bu qeyri-bərabərliyin Qafqazın
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
imperiyanın onlara ögey münasibətinin nəticəsi kimi dəyərləndirən Ġsa Sultan yazırdı: "CaniĢinliyimizin ərazisində tatar (Azərbaycan-V.Q.) əhalisinin sayı artıq bir milyona çatmıĢdır (1862-ci il siyahıyaalmasının nəticələrinə görə 977 191 nəfər). Bunların üzərinə əksər hissəsi müsəlmanlardan ibarət olan 897 945 nəfər dağlı əhalisini də gəlmək lazımdır. Ən mötədil hesablamalara görə müsəlmanlar caniĢinlik əhalisinin ən azı üçdə bir hissəsini təĢkil edirlər. Bu üçdə bir hissə təĢkil edən əhalininin əhəmiyyəti bir də ona görə artır ki, onların əksəriyyəti imperiyanın Türkiyə və Ġranla həmsərhəd bölgələrində yaĢayırlar. Müsəlman əhalisinin həmin ölkələrə yalnız tarixi xatirələr deyil, dil və din birliyi də bağlayır. Bütün bu mülahizələri nəzərə alaraq, cəmiyyət Ġrandan və Türkiyədən ayrılıb Rusiyaya birləĢdirilən müsəlman əhalisinə münasibətdə diqqətli olmalı idi".
Həmin diqqətin təzahürləri Ġ.S.ġahtaxtinskinin fikrincə, müsəlman əhalisinin maddi vəziyyətinin yaxĢılaĢdırılmasında, onların arasında maarifin və mədəniyyətin yayılmasında, yerli sənayenin və ticarətin inkiĢaf etdirilməsində, iri torpaq sahiblərindən köləcəsinə asılılığa son qoyulmasında görürdü. Onun fikrincə, həmin
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Qafqazın müsəlman əhalisinin Rusiya ilə daha da yaxınlaĢması, mənəvi əlaqələrin yaranması və vətəndaĢlıq hissinin daha aydın təzahürü yolunda mühüm addım idi.
Qafqaz caniĢinliyində torpaq üzərində mülkiyyətlə bağlı məsələləri, ümumilikdə aqrar məsələni kifayət qədər yaxĢı bilən müəllif bu sahədə müsəlmanların hökumətdən daha çox incik salındıqlarını da ayrıca qeyd edir və özünün "Tuflisski vestnik" də çap olunmuĢ "Ağrılı yer", "Quba xanlığında torpaq sahibkarlığı" məqalələrinə istinad edirdi. Ġ.S.ġahtaxtinski burada bir qədər üstüörtülü Ģəkildə Qafqaz müsəlmanlarının-azərbaycanlıların ata-baba torpaqlarının Ġrandan və Osmanlı imperatorluğundan köçüb gələn ermənilərə verilməsi məsələsinə də toxunurdu.
Lakin "Zaqafqaziya müsəlmanlarının intellektual tələbatı" məqaləsində müəllifi maraqlandıran yalnız torpaq məsələsi deyildi. Onun fikrincə, hətta torpaq məsələsinin özünün də düzgün və ədalətli həlli üçün müsəlman əhalisinin savadlandırılmasına ciddi ehtiyac vardı. Yalnız bu yolla onlar ölkənin həqiqi vətəndaĢları ola bilərdilər,
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|