Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Ģəkildə qoruya bilərdilər.
Məqalənin bu məsələlərə həsr olunmuĢ hissəsində deyilirdi: "Onu da yadda saxlamaq lazımdır ki, bizim müsəlman həyatının əqli və mənəvi tərəfi hələ də son illərdə baĢ verən dəyiĢikliklərin təsirini öz üzərində hiss etməmiĢdir. Cəmiyyətimizdə belə bir yanlıĢ təsəvvür mövcuddur ki, müsəlmanların əqli inkiĢafına nə qədər az diqqət yetirilsə, onlar Rusiya ilə daha tez qaynayıb- qarıĢacaqlar. Ġndiyə qədər cəhalət içərisində qalmıĢ müsəlman əhali üçün bircə məktəbin açılmaması da məhz bu yanlıĢ təsəvvürlə izah edilir. Müsəlman əyalətlərində xalq maarifinin inkiĢafı məsələlərinə yersiz dəbdəbə kimi baxılır, uĢaqların təhsili yalnız müsəlman ruhanilərinin öhdəsinə buraxılır. Sübut etməyə ehtiyac vardırmı ki, bu səhv addımdır? Sübut etməyə ehtiyac vardırmı ki, hökumət özü müsəlman əhalinin az-çox normal və düzgün təhsil almasında maraqlı olmalıdır? Çünki məhz belə bir təhsil müsəlmanlar arasında mövcud olan dini və tayfa nifaqlarını aradan qaldıra bilər".
Qafqazın müsəlman əhalisi arasında mütərəqqi baxıĢların, maarifin və mədəniyyətin yayılması iĢində, məqalə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
mətbuat əvəzsiz rol oynaya bilərdi. Bu cəhətdən Qafqazdakı rus administrasiyasının müsəlman əhalinin ana dilində mətbuat və kitablar çap etməsi məsələsinə laqeyd münasibəti, görünür, hələ müəyyən illüziyalardan xilas olmayan Ġ.S.ġahtaxtinskini heyrətləndirirdi:
"Doğrudan da qəribə deyildirmi ki, əhalisinin üçdə bir hissəsi müsəlmanlardan ibarət olan ölkədə yalnız tatar (Azərbaycan-V.Q.) dilində bir qəzet, özü də sırf kənd təsərrüfatı istiqamətli "Əkinçi" çap olunur? Qəribə deyildirmi ki, bu qəzet də yalnız 1875-ci ilin payızından (müəllif səhv edir, "Əkinçi"nin ilk sayı 1875-ci il iyulun 22-də çıxmıĢdı-V.Q.) çıxır və onun nəĢri Bakı qubernatoruna qəzetin senzuradan Tiflisdə deyil, Bakıda keçirilməsi üçün necə çətinliklərlə icazə alması bahasına baĢa gəlib? Rəsmi mənbələr "Əkinçi"nin yalnız 500 nüsxə tirajla çıxdığını göstərir. Qafqaz caniĢinliyinin hüdudları daxilində bu qəzetdən baĢqa heç bir dövri, yaxud qeyri- ardıcıl müsəlman nəĢri mövcud deyil".
O da diqqətəlayiqdir ki, Ġ.S.ġahtaxtinski "müsəlman dövri nəĢrlərinin" olmamasını əhalinin mətbuata, mədəniyyətə laqeyd yanaĢması ilə deyil, çar məmurlarının imperiyanın www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
ilə izah edirdi. Müəllif bu fərqli yanaĢma tərzi ilə bağlı fikirlərini konkret fakt və müĢahidələrlə əsaslandıraraq yazırdı:
"Qafqazın bir milyonluq əhalisinin dövri nəĢrlərə ehtiyacını hər Ģeydən daha aydın Ģəkildə belə bir rəqəm aydın ifadə edir ki, xarici ölkələrdən abunə yolu ilə mətbuat orqanları gətirməyin bütün çətinliklərinə, bahalığına və s. baxmayaraq, ötən 1875-ci ildə bura ərəb, fars, türk, tatar dillərində 14 min nüsxədən çox qəzet, jurnal, kitab və broĢüra gətirilmiĢdir. ġübhə yoxdur ki, yerli dillərdəki nəĢrlər bundan üç-dörd qat artıq tirajla yayıla bilərdi. Lakin nədənsə, bu məsələyə əhəmiyyət verən yoxdur". Ana dilində yerli mətbuatın və kitab nəĢrinin olmaması, Ġsa Sultanın fikrincə, "müsəlman ziyalılarının" fars, yaxud Osmanlı mədəniyyətinin təsiri altına düĢməsi üçün münbit zəmin yaradırdı. Bu isə, öz növbəsində, Bakını, yaxud Tiflisi deyil, Tehran və Ġstanbulu azərbaycanlı ziyalı üçün əsas cazibə mərkəzinə çevirirdi. Publisistin fikrincə, əgər hökumət müsəlman əhalini özündən uzaqlaĢdırmaq, kənar təsirlər altına salmaq istəmirdisə, milli mətbuat və maarif Ģəbəkəsini www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
müsəlmanlarının toplu halda yaĢadığı ərazilərdə yaratmalı idi. Xüsusən, ġərq məsələsinin daha böyük aktuallıq kəsb etdiyi və yeni Rusiya-Osmanlı müharibəsinin baĢlandığı XIX əsrin 70-ci illərində bu məsələnin ağıllı və məqsədyönlü həlli, müəllifin fikrincə, zəruri idi. Amma, görünür, imperiya ideoloqları üçün azərbaycanlı əhalinin bir hissəsinin rus, baĢqa bir hissəsinin fars, üçüncü bir qisminin Osmanlı yönümlü olması və müxtəlif etnik-mədəni təsirlər altına düĢməsi daha sərfəli idi. Çünki belə olduqda, millətin ayrı-ayrı təbəqələrini bir-biri ilə üz- üzə qoymaq, imperiyanın mövcudluğunu təmin edən "parçala və hökm sür!" siyasətini həyata keçirmək daha asan idi. Məhz azərbaycanlıların ana dilində təhsili məsələsinə belə münasibətin nəticəsində Azərbaycan cəmiyyətində Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı" pyesində böyük ürək ağrısı ilə təsvir etdiyi sindrom yaranmıĢdı - eyni ata- ananın övladları fərqli dillərdə danıĢır, fərqli düĢüncələri paylaĢır, doğma ana dillərinə və milli mədəniyyətlərinə isə xor baxırdılar. Ġ. S. ġahtaxtinski Qafqaz müsəlmanları arasında maarif və mətbuatın geniĢ yayılmasının zəruriliyi ideyasını əsaslandırarkən, ilk növbədə, bu cür yad, bölücü və
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|