Tolerantliq kitab-15. indd
Yüklə 6,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Avropa yəhudiləri (aşkenazilər)
61 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz axtarmaq duyğusu Gürcü yəhudilərini Azərbaycan ərazisinə pənah gətirməyə sövq edib. Gürcü yəhudilərinin Azərbaycana ilk köçünün tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Tədqiqatçılar bu tarixi hətta, XVIII əsrin ortalarına aid edirlər. Çox güman ki, ilk köçən əhali Axalsıx, Oni və Kutaisdən olub. Ümumiyyətlə, XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq I Dün- ya müharibəsinədək Gürcü yəhudilərinin Azərbaycana köçməsi prosesi (xüsusən Bakı quberniyası ərazisinə) artan xətt üzrə in- kişaf edib. Gürcü yəhudiləri Bakıya axışaraq şəhərin mərkəzində yerləşməyə üstünlük veriblər. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra yəhu di- lərin Gürcüstandan axını, demək olar ki, dayanıb. Bolşe vik lərin dini, milli, etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq xalqlara azad- lıq vəd etmələri və xüsusi xidmət orqanlarının fəaliyyəti də bu sahədə yaranmış ağır vəziyyətin aradan qaldırılmasına gətirib çı- xarıb. XX əsrin əvvəllərində Bakıda məskunlaşmış bır qrup Gür- cü yəhudisi Rus-Qafqaz ticarət evlərinin, birjalarının, kommer- siya banklarının və səhmdar cəmiyyətlərinin payçıları olub. İri ticarətlə yanaşı, xırda ticarətlə də məşğul olan Gürcü yəhudilərinin İçərişəhərdə neft, mazut, şam, sabun dükanları, ayaqqabı və dəri emal edən emalatxanaları fəaliyyət göstərib. 1899-cu ildə Rusiya imperiyası Daxili İşlər Nazirliyi yəhudilərə icma vergisi kimi ildə 25 rubl ödəmələri və oturaq yəhudilərin ic- maya üzv olmamaqları şərti ilə Bakıda sinaqoq tikməyə razılıq verib. Sinaqoqun tikilişi üçün Bakı şəhərində olan yəhudi icma- sına vəsait toplanmasında Dərbənd, Quba, Şamaxı, Şəki, Gəncə şəhərlərindəki yəhudi icmaları köməklik göstərib, yığılan ianələr Bakıya göndərilib. Maddi yardım baxımından azərbaycanlı neft sənayeçilərinin və mesenatların da xüsusi xidmətləri olub. İllər keçdikdən sonra Bakıda fəaliyyət göstərən ravvinlərin bir neçəsinə leqal şəkildə uşaqlara yəhudi adət-ənənələrini tədris 62 Gündüz İsmayılov etməyə razılıq verilib. Hələ 1918-1919-cu illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yəhudi uşaqlarının təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə bağlı məsələ qaldırılıb. Sovet hakimiyyəti döv- rün də isə təhsilin məcburiliyi yəhudi gənclərin elmi biliklərə yiyə- lənməsi ilə yanaşı, ateizm təbliğatından təsirlənmələrinə də səbəb olub. Bəzi hallarda yaşlılar o dövrdə gəncləri öz dinlərini unut- maqda qınayıb, onları dədə-baba adətlərini qorumağa çağırıblar. İkinci Dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra Bakı şəhərində yaşayan yəhudilər, hələ müharibədən əvvəl bağlanmış sinaqoqla- rın geri qaytarılmasına nail olublar. 1945-1946-cı illərdə isə keç- miş mərkəzi SSRİ hökumətinin icazəsi və Azərbaycanın dövlət qurumlarının qərarı ilə şəhərin yəhudi icmalarına rəsmi şəkildə sinaqoqlar üçün yer ayrılıb və bu amil Gürcü yəhudi icmasının fəaliyyətinin yenidən canlanmasına təkan verib. Demoqrafi k vəziyyət baxımından 1960-1980-ci illərdə Azər- bay canda yaşayan Gürcü yəhudiləri arasında azalmalar olub. 1980- 1990-cı illərdə isə Bakıdan və Azərbaycanın digər şəhərlərindən yüzlərlə ailə İsrailə, Avropa ölkələrinə, ABŞ-a və digər ölkələrə köçərək həyatlarını orada qurub. Avropa yəhudiləri (aşkenazilər): Azərbaycanda yaşayan yəhudi icmalarından biri də Avropa yəhudiləri, daha dəqiq desək, aşkenazilərdir. Bu termin orta əsrlərdə yəhudilərin Almaniyaya verdikləri addan yaranıb. Belə ki, yəhudi ənənəsində Yasəfi n (Nuh peyğəmbərin oğlu) nəvəsi, əfsanəvi Aşkenazanın nəslinin Almani- ya torpaqlarında məskunlaşdığı güman edildiyindən, yəhudilər bu adı həmin ölkəyə veriblər. Zaman keçdikcə bu termin subetnik an- layış kimi təkcə Almaniyadakı yəhudilərə deyil, onların nəslindən olan və digər Avropa ölkələrinə köçən yəhudilərə də şamil edilib. Aşkenazilər hazırda Avropa, Cənubi və Şimali Ameri- ka yəhudilərinin böyük bir hissəsini, İsraildəki yəhudilərin isə təqribən yarısını təşkil edirlər. Aşkenazilər arasında əsas ünsiyyət vasitəsi idiş dilidir (alman dilinin orta dialekti əsasında formalaşmış yəhudi dili). Özünə- 63 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz məxsus koloriti ilə seçilən Avropa ölkələri yəhudilərinin təşəkkül tarixi tədqiqatçıların da araşdırma mövzusu olub. Alimlər linq- vistik, genetik, antropoloji və tarixi tədqiqatlara əsaslanaraq belə qənaətə gəliblər ki, aşkenazilər çoxəsrlik proses zamanı müxtəlif yəhudi əsilli əhalinin qarışıq miqrasiya axınının birləşməsi nəticəsində Polşa ərazisində, daha dəqiq desək, Visla çayının yu- xarı bölgələrində təxminən 700-800 il əvvəl təşəkkül tapıblar. Azərbaycanda Avropa yəhudilərinin məskunlaşmasının öz ta- rixi var. Hələ 1826-1828-ci illərdə II Rusiya-İran mühari bəsinin Türk mənçay müqaviləsi ilə bit məsi nəticəsində rus haki miy yə tinin Cənubi Qafqazda möh kəm lənməsi ilə əlaqədar ola raq aşkenazi yəhudilərinin Azər baycanda məskunlaşması inten sivləşib. XIX əsrin ikinci yarısında isə Bakıda neft sənayesinin yüksək inkişafı, yeni iş yerlərinin açılması, istehsalat sahələrinin çoxal- ması Avropa yəhudilərinin buraya köçməsinə təkan verib. Bakıya gələn ziyalı Avropa yəhudiləri içərisində memarlar, müəllimlər, həkimlər, vəkillər də az olmayıb. Ümumiyyətlə, Avropa yəhudiləri sonrakı dövrlərdə Azərbaycanda bütün yəhudi icmalarının sosial tərkibinin müəyyənləşməsində, elmin, mədəniyyətin, səhiyyənin, incəsənətin inkişafında xidmətlər göstəriblər. Məsələn, geofi zika elminin inkişafında N. Şapirovskinin, L. Eppelbaumun, V. Listen- qartenin, musiqidə Y. Şefferlinqin, S. Kronqoldun, İ. Rozinin, teatr sənətində Y. Fridmanın, M. Kaufmanın, K. İrmiçin və digərlərinin adlarını çəkmək mümkündür. 1897-cı ildə Bakıda təqribən 2500-ə yaxın yəhudi yaşayıb və onların əksəriyyəti Avropa yəhudiləri olub. 1913-cü ildə isə bu say təqribən 10 minə çatıb və 1910-cu ildə Bakıda sinaqoq inşa edi- lib. Həmin sinaqoq Avropa yəhudilərinin nəinki iba dət yerinə, eyni zaman da təlim-tədris oca ğına çevrilib. Bu dövrdə Bakıda sefard yəhudiləri üçün də gimnaziya açılıb. Gimnaziyada sefard və aşkenazi yəhudilərinin uşaqları ilə yana- şı, Dağ və Gürcü yəhudilərinin övladları da təhsil alıblar. Şəhərdə “iyeşiva” adlı xüsusi yəhudi məktəbləri də fəaliyyət göstərib ki, bu Yüklə 6,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|