Tolerantliq kitab-15. indd
Yüklə 6,27 Kb. Pdf görüntüsü
|
53 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz dövrün bir çox aliminə – Platona, Aristotelə, Hermippinə və baş- qalarına güclü təsir göstərib. Uzun tarixi dövr ərzində dövlət dini statusunu qoruyub saxlayan zərdüştilik VII əsrdən etibarən, yəni İslamın yayılması ilə əlaqədar zəifl əməyə başlayıb. Təsir dairəsi bu qədər geniş olan, Hindistanda və İranda indiyədək mənsubları yaşayan zərdüştilik Azərbaycanın tarixi ərazilərində yaranmış və Azərbaycan xalqının bəşəriyyətin mədəni dəyərlər sisteminə ərmağan etdiyi ilk böyük töhfədir. Zərdüştiliklə bağlı önəmli məqamlardan biri də odur ki, bu dinin tarixi ilə Azərbaycan fəlsəfəsinin tarixi demək olar ki, həmyaşıddır. Çünki zərdüştiliyin ayinlərini yerinə yetirən maqlar həm də Azərbaycanın ilk fi losofl arı hesab edilirlər. Əslində, bu gün müxtəlif dövrlərə və qruplara ayırdığımız dünya fəlsəfəsinin bünövrəsində maqların təbliğ etdiyi ideyalar dayanır və bu baxım- dan dünya fəlsəfəsi onlara çox şey borcludur. 54 Gündüz İsmayılov YƏHUDİLİK Əlverişli iqlimə, münbit torpaqlara və gözəl təbiətə malik Azərbaycan bütün dövrlərdə cəlbedici və diqqət mərkəzində olub. Şübhəsiz ki, Azərbaycan ərazilərində müxtəlif tarixi dövrlərdə çoxsaylı etnik və dini qrupların məskunlaşmasında bu amil böyük rol oynayıb. Amma inkaredilməz faktdır ki, bu məsələdə coğra- fi şərait yeganə amil deyil. Müxtəlif xalqlara və dinlərə mənsub insanların Azərbaycana pənah gətirməsinin əsas səbəbi bu ölkədə yaşayan insanların mədəniyyəti və onların xarakterik keyfi yyətinə çevrilmiş tolerantlıq xüsusiyyətidir. Bu, elə bir sərvətdir ki, min illər boyu heç bir qüvvə onu Azərbaycan xalqından ala bilməyib, əksinə, əsrlər keçdikcə daha da zənginləşib və möhkəmlənib. Azərbaycan xalqının bu zən gin liyini təs diq lə yən və min illər ərzində ondan fay dalanan xalqlardan biri də yə hu dilərdir. Azər- bay canda məs- kun laş ma la rı nın tarixi era mızdan öncəyə ge dib çı- xan yə hudilərin bu böyük tarixi dövr ərzində azər - bay canlılar tərə- fi n dən nə vaxtsa dini ayrı-seç kiliyə məruz qalmaları- na dair bir dənə olsun, fakt yox- dur. Amma müxtəlif tarixi 55 Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz dövr lərdə Azərbaycan xalqına qarşı aparılmış soyqırımı siyasətinin qurbanları arasında yəhudilər də olub. Yəhudilər Azərbaycana gəlməmişdən əvvəl bu ərazilərdə müxtəlif dinlər və inanclar olub, lakin onların heç biri kənardan gəlməyib, burada formalaşıb. Bu baxımdan Azərbaycana kənardan gəlmiş ilk din olan yəhudilik həm də bu ərazilərdə yayılan ilk səmavi dindir. Yəhudi xalqının etiqad etdiyi yəhudilik e.ə. II minilliyin so- nunda yaranıb. Qərb dillərində “İudaizm” adlanan bu inanc ən qədim monoteist (təktanrılıq) dindir. Yəhudiliyin Xristianlıq və İs- lamdan başlıca fərqi ondadır ki, bu dinə başqa millətlər deyil, yal- nız yəhudilər etiqad edirlər. Bu baxımdan vəhylə göndərilməsinə baxmayaraq, Yəhudilik səmavi dinlər içərisində milli din hesab olunur. Yəhudilərin Azərbaycan ərazilərində məskunlaşması tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır. Mənbələrə görə, bu proses öz başlan- ğıcını e.ə. II minilliyin I yarısının sonundan başlayan Yeni Babil Xaldey hökmdarlarının zamanından götürür. Belə ki, eradan əvvəl 586-cı ildə Yeni Babil Xaldey hökmdarı II Navuxodonosor qədim yəhudi çarlığının paytaxtı Qüdsü zəbt etdikdən sonra şəhəri və Sü- leyman məbədini dağıdıb, 40 min insanı əsir götürərək qula çevi- rib. Yəhudilərin Azərbaycana köçü də həmin dövrdən başlayıb. Əsrlər boyu yəhudilər əsasən böyük şəhərlərdə yaşayıb, sənət karlıq, ticarət, həkimlik, müəllimlik və digər sahələrdə ça- lışıblar. Azərbaycanda isə yəhudilər Şirvan (orta əsrlərdə indiki Şabran rayonu ərazisində şəhər), Dərbənd kimi böyük şəhərlərdə məskunlaşıblar. Yəhudi yaşayış məntəqələri, həmçinin, Cənubi Azərbaycanın Xoy, Salmas, Təbriz və digər şəhərlərində də olub. Bu dövrlərdə ticarətin inkişafı ilə əlaqədar belə yaşayış məntəqələrinə, hətta, Mərvdən Çinə kimi uzanan şəhər mərkəzlərində də rast gəlmək mümkün idi. Bəzi tarixi mənbələrdə bunu sübut edən məlumatlar var. 56 Gündüz İsmayılov Azərbaycanda yəhudilərin yaşamaları haqqında XII əsr yəhudi səyyahı Tudelalı Binyamin məlumat verib. Sonradan İslamı qəbul edən yəhudi həkim Şemuel ben Yəhya əl-Məqribi də yəhudilərin Azərbaycanın Xoy, Salmas, Təbriz, Marağa və Urmiya kimi şəhərlərində məskunlaşmalarından bəhs edib. XIII əsrin ikinci yarısında Qafqazdan Fars körfəzinə və Əf- qa nıstandan Suriya səhralarına kimi geniş ərazilərə sahib olan Hülakilər dövləti Azərbaycanı öz imperiyasının siyasi mərkəzinə çevirib. Elxanilər (Hülakilər) dövlətinin ilk nümayəndələrinin dini dözümlülüyü Azərbaycana xeyli sayda yəhudilərin gəlməsinə təsir göstərib. Hətta, həmin dövrdə yəhudilərin dövlət vəzifələrində ça- lışmaları barədə məlumatlar mövcuddur. Vaxt keçdikcə İslam dininin qəbulu və miqrasiya nəticəsində Azərbaycandakı yəhudi icmalarının mövqeləri bir qədər zəifl əməyə başlayıb. Çoxsaylı icmalar əsasən Şimali Azərbaycanda qalıb. Xan- lıqlar dövrü ilə səciyyələnən XVIII əsrin II yarısında isə yəhudi icmaları müxtəlif xanlıqların tərkibində öz mövcudluğunu qoruya biliblər. O dövrdə Azərbaycandakı yəhudi əhalisinin əsasını dağ yəhudiləri təşkil edib. Hələ XV əsrdən başlayaraq karaimlərin və krımçaqların, 1827-ci ildə isə arami dilində danışan laxluxa adlanan Kürdüs- tan yəhudilərinin Azərbaycana pənah gətirmələri faktı məlumdur. Karaimlər yəhudiliyi qəbul etmiş xəzərlərin törəmələri hesab olu- nurlar. Krımçaqlar isə Krım ərazisində yaşayan türkdilli xalqlar olsalar da, onların bir çoxu özlərini yəhudilərin başqa etnodil qru- puna daxil olduğunu qeyd edirdilər. Bundan başqa, 1832-ci ildən Rusiya imperiyasının qərb quber- niyalarından köçərək Azərbaycanda məskunlaşan aşkenazi yəhu- dilərinin icması yaranıb. Tarixi dövr ərzində Gürcü yəhudiləri də Azərbaycanın şimal-qərb bölgələrində öz icmalarını formalaşdı- rıblar. Dağ yəhudiləri: onların mən şəyi və Azərbaycan da məskunlaş- ma ları haqqında müx tə lif fi kirlər və ehtimallar mövcuddur. Bun- Yüklə 6,27 Kb. Dostları ilə paylaş:
|