Toshkent arxitektura-qurilish instituti

2.46-rasm. Sobiq Ittifoq davrida qurilgan birinchi yirik yelimlangan 
yog‘och konstruksiyalarning sxemalari. 
Amerikaning Bozman shaxridagi sportzal tom yopmasi sferasimon gumbazdir. 
Gumbaz oralig‘i 91,5 metr va balandligi 15 metr bo‘lgan ko‘p burchakli tayanch 
halqasiga tayanuvchi markazlashgan yelimlangan yog‘och qovurg‘ali arkalardan 
tashkil topgan. 
Solt-Leyk-Siti shaxridagi (Amerika) sportzal tom yopmasi to‘rsimon 
uchburchak yacheykali yelimlangan yog‘och konstruksiyali, diametri 150 m va 
balandligi 38 m bo‘lgan po‘lat tayanch xalqaga tayanadigan gumbazdir. 
O‘rta Osiyoda ham XIX-XX asrlarda yog‘och konstruksiyalari keng 
qo‘llanilgan. Ayniqsa sterjenli ferma konstruksiyali yog‘och sinchli uylar ko‘plab 
qurilgan. O‘zbekistonda yog‘och ferma konstruksiyali omborlar, garajlar, dala 
shiyponlaridan hozirgi kunda ham muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. 
1980 yillarda o‘zbek olimi K.I.Ro‘ziev tomonidan fazoviy sterjenli-struktura 
yog‘och konstruksiyalarining bir necha yangi loyixalari yaratildi va O‘zbekistonning 
Angren va Namangan shaharlaridagi yangi qurilishlarda qo‘llanildi. Bu inshootlardan 
hozirgi kunda ham muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. 
Yog‘och arkalar . 
Arkalar asosan 12 

60 m gacha bo‘lgan oraliqlarda 
qo‘llaniladi. Ayrim chet davlatlar amaliyotida 100 m gacha va undan katta oraliqlarda 
ham qo‘llanilgan holatlari ma’lum. 
 
Statik sxemalari bo‘yicha arkalarni ikki sharnirli va uch sharnirli, tayanish 
sxemalariga qarab tortqichli va tortqichsiz arkalarga bo‘linadi. Konstruksiyalariga 
qarab esa ularni yaxlit, yelimlangan va fermali, arka o‘qining shakli bo‘yicha esa 
segmentli, uchburchakli, ko‘rsatkichsimon arkalarga bo‘linadi. 
Yelimlangan yog‘ochli arkalar. 
Bu turdagi arkalar to‘g‘ri to‘rtburchak 
ko‘ndalang kesimli bo‘ladi. Ular 12 m dan 60 m gacha bo‘lgan oraliqlarda 

---

127 
qo‘llaniladi. Sterjenli yelimlangan yog‘och arkalar asosan uch sharnirli qilib 
tayyorlanadi. Ikki sharnirli arkalarni uzunligi kichik bo‘ladi va ular yaxlit bir butun 
qilib tayyorlangan holda qurilish joyiga keltiriladi.
Segmentli arkalar tayanchga tayanishiga qarab tortqichli va tortqichsiz turlarga 
bo‘linadi va ular 12

24 metrgacha bo‘lgan oraliqlarda muvaffakqiyatli qo‘llaniladi. 
Ularning balandligi 
8
4
l
l
f


oraliqlarda bo‘ladi. Ko‘rsatkichsimon yelimlangan 
arkalar ham 12

60 m gacha bo‘lgan oraliqlarda qo‘llaniladi. Arka balandligi 
f
l
l
 
2
3
oraliqlarda bo‘ladi. Bu turdagi arkalar katta balandlik talab qilinadigan 
to‘siqsiz ishlab - chiqarish binolarida qo‘llaniladi hamda vertikal va gorizontal 
tayanch bosimlarini poydevorga to‘g‘ridan - to‘g‘ri uzatadi. Siniq chiziq o‘qli arkalar 
ham xuddi ko‘rsatkichsimon arkalarga o‘xshaydi, faqat uning konstruksiyasi to‘g‘ri 
chiziqli qismlardan iborat va unga to‘shama hamda to‘sinlarni o‘rnatish qulayligi 
mavjud.Quyidagi 2.47-rasmda yelimlangan arkalarni geometrik sxemalari keltirilgan: 
Uchburchakli yelimlangan arkalar 
12

24 
metrgacha bo‘lgan oraliqlarda 
qo‘llaniladi, balandligi 
3
2
l
l
f


- tortqichsiz arkalarda, 
f
l
l


4
8
-tortqichli 
arkalarda bo‘ladi. Ularni qo‘llanilishining afzalligi, tom yopmada tekis nishabli tom 
hosil bo‘lishidadir. Lekin uchburchakli arkalar ko‘ndalang kesimida tashqi yuklardan 
katta qiymatdagi eguvchi moment hosil bo‘ladi, shuning uchun bu toifadagi arkalar 
kichik oraliqlarda qo‘llaniladi. 

---

128