Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- JUSUP BALASAQUNI (1018-1070)
JUSUP BALASAQUNI (1018-1070) Jusup Balasaquni insan ruhunun müdrik bilicisi, feyləsuf, alim-ensiklopediyaçı, ərəb və fars nəzminin incəliklərinə, habelə türk folkloruna bələd görkəmli şair olmuşdur. İndiki Tokmok şəhərinin yaxınlığında, Çu çayının sahilindəki Balasaqun şəhərində anadan olmuşdur. 13 min sətirdən ibarət “Kutadqu biliq” (“Nemətli bilik”) poemasını yazmış və orada əski şərq pedaqogikasının prinsiplərini parlaq nəzmdə izhar etmişdir. O prinsiplər elə bu gün də uşaqların tərbiyəsində etibarlı orientir ola bilər – mahiyyətləri əsrlərlə sınanmışdır: Bax ki, qalmasın oğlun işsiz, – Bikarların bütün ömrü dəyərsizdir, dəyərsiz. Uşaqlara qarşı əgər insan sərt olsa, Cürəti olmaz kimsənin onları lağa qoymağa. “Bu kitabın əsası”, – Balasaquni yazır, – “bir neçə sönməz tinətdir: birincisi – ədalət, ikincisi – saədət, üçüncü – dərrakə, dördüncü – qeyri- tələbkarlıq”. Amirə saysız ərmağanlar verilir Mənimki — “Nemətlli bilik” məcəlləsidir. Nə yığsan, toplasan, gəldi-gedərdir, Yazının nuru çox, heç vaxt azalmaz! Həqiqətən, doqquz əsr onun əsərinin üzərində amir ola bilmədi. Bununla bahəm, “Nemətli bilik”, hər şeydən əlavə, ötüb-keçməyən estetik dəyərə malik, vaqiən dünya mədəniyyəti xəzinəsinin bir dürrü, ruhlanmış şairanə əsərdir. Bu, fikirlərin və husslərin xəlitəsi, yaşantı və fəlsəfi əxlaq dərsi, daha səhihi isə hər şəxs üçün cinsindən, milliyyətindən və etiqadından asılı olmayaraq, özünəməxsus mənəvi məcəllədir. Xülasə, bu poemanı müdriklik kitabı adlandırmaq olar. Belə miqyaslı əsər min ildən bir peyda olur, bəlkə də bəşəriyyət tarixində yeganə haldır. 225 MAHMUD BARSKANI (KAŞĞARI) (1038-...) Mahmud Kaşğari türk dilinin özülünü qoyan və türkdilli xalqların mənəvi dünyasının ən parlaq nümayəndələrindən biridir. Linqvist, türkoloq, müxtəlif şəhərlər, düzənliklər və dağları gəzmiş, İssık-Kul gölü və dünyanın paytaxtı adlandırdığı Barskan şəhərinin, Qırğızıstanın uca dağlarının səhih qeyd olunduğu Yer kürəsinin və Mərkəzi Asiyanın ilk çoxrəngli coğrafi xəritəsini tərtib etmiş xəritəçəkən. Onun xəritəsi qədim xalqlar, şəhərlər və dövlətlər barədə çox yeni məlumatlar vermişdir. Xəritə mirasının informasiyaları öz unikallığı ilə Avropadan olan bir çox alimləri heyrətləndirmişdir. Mahmud Kaşğari özünün əsas yaratdığını – “Divan-i-Lüğəti-Türk” lüğətini – nəsillərə miras ötürmüşdür. “Divan- i-Lüğəti-Türk” lüğətinin nəinki türk xalqları, eləcə də bütün bəşəriyyət üçün böyük dəyəri vardır. Onun lüğətinə hərbçilərin, kəndlilərin, tacirlərin və əkinçilərin işlətdikləri qədim sözlər, atalar sözləri, zərbül-məsəllər, poetik sətirlər, qırğızların tarixindın çoxlu kəlamlar və fraqmentlər daxildir. Həmin söz və ifadələr saxlanılmışdır və məişətimizin danışıq dilində bu gün də işlədilməkdədir. Kaşğari qəlbi söz ilə sağaldan şəxs olmuşdur və olmaqdadır. Kaşğarinin tərkibinə təqribən doqquz min sözün daxil olduğu lüğəti, məhrəm kəlam kimi, türk dünyası üçün monumental abidəyə çevrilmişdir. Bir qədər sonra ən qədim, ilk gümüş sikkələr məhz Kaşğarinin doğulduğu Barskaunda tapılmışdır. Güman ki, Kaşğarini məhz bu səbəbdən, həm də Barskani adlandırırdılar. XX əsrin sonunda onun adı bəşəriyyət səmasında yeni qüvvə ilə parladı. Xaricdə təhsil alan yeni nəsil ağıl, biliklərə güclü meyl nümayiş etdirir, bu isə onun təcəssümüdür ki, gənclər miraslarının günəşin zərrin şüaları kimi insan qəlbinin dərin guşələrini nurlandırdığı görkəmli maarifçilərini işini davam etdirirlər. 226 ORMON XAN (1790-1853) XIX əsrin ikinci rübündə Sarıbağış manapının oğlu Niyazbəy uuulu Ormon öz tayfasının baş manapı olur və dərrakəli rəhbərliklə onu möhkəmləndirir. Feodal-sülb xanimanlığı arasında liderliyi ələ alan Ormon şimal qırğızlarının tayfalarını hakimiyyəti altına gətirməyə çalışır, lakin bununla belə, hamını birliyə çağırırdı. 1842-ci ildə sarıbağış, solto, sayak, quşçu, çerik və başqa tayfaların nümayəndələrinin iştirak etdiyi qurultay çağırdı. Bu qurultayda Ormon xan elan edildi. O öz hökmranlığının məxsusi rəmzini – bayraq təsis etdi və xalq arasında “Ormon okuu” (“Ormonun nəsihəti”) adı ilə məşhur qanunu yaratdı. Dağınıq tayfaların özünəməxsus dövlətçilik birliyi əsasında mərkəzləşdirilmiş idarə sisteminin yaradılması Ormon xana nəsib oldu. Bu, qırğızların tarixində ilk siyasi dövlət birliyi idi. Hələ 1944-cü ildə akademik B.Camgerçinov bu barədə yazırdı: “Sözsüz ki, qırğız xalqının müəyyən dövlət qurumu bazasında mərkəzləşdirilmiş siyasi idarəsi uğrunda çalışan Ormon xanın tarixi rolu qırğız tayfalarının feodal parçalanması və təcridatı ilə qarşılıqlı nisbətdə proqressiv amildir”. Günümüzə qədər gəlib çıxmış əlyazmalara əsasən məlum olur ki, 1846-cı ildə qazax sultanı Kenensarı adından Ormon xanın yanına birləşmək və çar Rusiyasına qarşı mübarizə aparmaq təklifi ilə elçilər gəlmişdir. Sultan həmçinin öz şərtlərini də irəli sürürdü – xan hakimiyyətini bütünlüklə ona vermək. Amma Ormon xan razılaşmır və onların arasında əvvəlkindən də qanlı, amansız müharibə davam edir. Kenensarı ilə müharibə vaxtı müdrik Ormon xan öz dəstələrinə dağdan enərək, yol ilə addımlayaıb daha çox toz qaldırmaqla çoxsaylı qırğız ordusu təəssüratı yaratmaq əmrini vermişdi. Kenensarı həqiqətən uzaqdan yolu müşahidə edərkən bundan şaşırmışdı. Ormon xanın yığma ordu döyüşçüləri bu hiyləgər fəndi gecələr də həyata keçirir, dağlarda çoxsaylı tonqallar yandırırdılar. Bununla da o özünü mahir hərbi strateq kimi göstərmiş olmuşdu. Ormon xan Kenensarının ordusunu darmadağın edir, sultanın özünü isə qırğız xalqını məhv etmək və torpaqlarını ələ keçirmək istəyinə görə edam edirlər. Kenensarının ölümünü təsdiq etmək üçün onun kəsilmiş başı Qərbi Sibirin general-qubernatoru P.D.Qorçakova göndərilmişdi. Sözsüz ki, dövlət qurumu uğrunda mübarizə aparmaqda və həmişə qırğız tayfalarının pərakəndəliyinin və dağınıqlığının əleyhinə olmaqda Ormon xanın böyük rolu olmuşdu. Xeyli müddət keçdikdən sonra, illər ötüb- dolandı və qırğız tayfa zadəganları çar hökumətinə xidmətə getdilər. 227 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|